17. Yüzyılda Haleb Türkmen Cemaatleri

17. Yüzyılda Haleb Türkmenlerinin İskanı

D. HALEB TÜRKMENLERİNİN İSKANI

Osmanlılar, fedhedilen Hıristiyan memleketlerine Anadolu´daki Müslüman Türk nüfusunu iskan ederek o yerlerin Türkleştirilmesini ve İslamlaştırılmasını bir devlet politikası haline getirmişlerdi. ilk devirlerinde, batıya doğru gelişen fetihlerde boş ve ıssız yerlerin imar ve iskanı şeklinde tezahür eden yerleşmelerde dervişler ve onların faaliyet merkezleri olan zaviyeler önemli roller üstlenmişlerdi.

Osmanlı Devleti´nde sistemli olarak yapılan yerleştirme usullerinden biri de sürgün idi. Devlet, lüzum gördüğü zamanlarda halk üzerine bazı vergiler koyduğu gibi, yine lüzum hasıl oldukça icap eden yerlere gidip yerleşmek yani sürgün gitmek mükellefiyetini de emrediyordu. Bu durumda sürgüne karar verilen her kasaba ve köy her on haneden bir veya iki hane olmak üzere sürgün çıkarmak mecburiyetinde kalırdı.

Derbendler de devletin kullandığı iskan ve yerleştirme usullerinden birini teşkil ediyordu. Bu vasıta ile başıboş veya yurtsuz kimseler toprak sahibi yapılıyor, boş araziler de ziraate açılıyordu. Derbend mahallerine yerleştirilen insanlar kendi mıntıkalarında askeri ve ticari bakımlardan önem taşıyan yolların ve geçitlerin güvenliğini sağlamakla mükellef idiler.

17. yüzyıldan itibaren konar-göçer aşiretlerin sistemli olarak iskana tabi tutulmaları da devletin takip ettiği iskan politikalarından birini teşkil etmiştir. Konar-göçerlerin yaylak ve kışlaklarına gidip gelirlerken yerleşik halkın ekinlerine zarar vermeleri iç karışıklıkların çıkmasına sebep olduğu gibi, bunlar, devlet idaresinin zayıflamasından istifade ederek şekavet hareketlerinde de bulunuyorlardı.

Konar-göçerlerin genellikle başıboş hareketleri devletin bu zümreleri iskan ederek kontrol altında tutma zaruretini ortaya çıkarmıştır. Bunun bir sonucu olarak 17. yüzyılın sonlarına doğru Haleb Türkmenlerinden de 49 cemaat muhtelif bölgelere iskan edilmiştir. İskana tabi olan Haleb Türkmen cemaatlerinin vergi nüfusu 2.515 evli kimseden ibaret olup, bu miktar Haleb Türkmenlerinin % 49´undan biraz fazlasını teşkil etmekteydi.

17. yüzyılın sonlarına doğru iskana tabi tutulan cemaatler, 1673 tarihli Haleb Türkmenleri Tahrir Defterinde, adlarının hemen üstünde ve kırmızı mürekkeple iskan edildiklerine dair not düşülmek suretiyle, tek tek işaret olunmuşlardır.

Burada iskan edildikleri işaret olunan Haleb Türkmen cemaatleri şunlardır:

Hamza Kethüda´ya tabi olan Kıcılu (veya Kacilu) ve torunları, Durdu Kethüda´ya tabi olan Köse oğlu Şarklusu, Hamidi Kethüda´ya tabi olan Kara Afşar, Mustafa Kethüda´ya tabi olan Hama Döğer-oğlanı, Derviş Kethüda´ya tabi olan Hama Döğeri, Çerkeşoğlanı adıyla da bilinen Bozlu Halil Kethüda´ya tabi olan Bozlu1, Ebu Derda´ya tabi olan Bozlu, Mehmed Kethüda´ya tabi olan Kınık-ı Assaf, Derviş Kethüda´ya tabi olan İnallu Süleyman Kethüda´ya tabi olan Dündarlu Eymiri, Abdullah Kethüda´ya tabi olan Şam Beğmişlüm, Ganim Kethüda´ya tabi olan Beğmişlü , Kasım Kethüda´ya tabi olan Dimleklü , Dimleklü Hacdar, Pir Budak oğlu´na tabi olan Dimleklü, Dimleklü´ye tabi olan Gayırgın, Uğurlu Şeyh oğulları adıyla da bilinen Şeyhlu, Hamiş Şeyh adıyla da bilinen Şeyhler Musa Şeyh oğulları, Mirza´ya tabi olan Döğer, Döğer-i Seyf, Muharrem Kethüda´ya tabi olan Kara Tohtemürlü ve Köse Kethüda´ya tabi olan diğer şubesi, Halil Kethüda´ya tabi olan Kızıl Ali Tohtemürlüsü, Murad Kethüda´ya tabi olan Dokuzçün Harbendelüsü, Güneş, Abalu Meş´al oğulları, İdris Kethüda´ya tabi olan Abalu, Eymir-i Sincarlum, Eymir-i Çarık, Eymir-i Yosun, Eymir-i Karagöz, Rüstem Kethüda´ya tabi olan Bayındır, Hacı Ahmed Kethüda´ya tabi olan Bayındır, Ahmed Kethüda´ya tabi olan Seçen ve Emir-i Hacc´a tabi olan diğer şubesi, Kızıl İdris oğlu Musa´ya tabi olan Kara Şeyhlü Çeneın, Taşkın oğulları´na tabi olan Kara Şeyhlü Humdanlu, el-´is´e tabi olan Kara Şeyhlü Yadigarla, İsmail Kethüda´ya tabi olan Kara Şeyhlü Yadigarlu ve ağilü adlı mahallesi, Kurd´a tabi olan Kara Şeyhlü Durabeğlü, Hüseyin Kethüda´ya tabi olan Kadirlü, Boz Koyunlu, Balabanlu, Firuz Kethüda´ya tabi olan Boz Koyunlu ve torunları, Veli Kethüda´ya tabi olan Kıyas, Beğdili taifesinden olan Arablu Musa ve Arablu İbrahim, Ahmed Kethüda´ya tabi olan Arilü.

1691´de iskanına karar verilen Haleb Türkmenlerinden Hamza Kethüda´ya tabi olan Kıcılu ve torunları, Durdu Kethüda´ya tabi olan Köseoğlu Şarklı, Hamidi Kethüda´ya tabi olan Kara Afşar, Mustafa Kethüda´ya tabi olan Hama Döğer oğlanı, Muhammed Kethüda´ya tabi olan Kınık, Çerkeş oğulları adıyla da bilinen Bozlu, Derviş Kethüda´ya tabi olan İnallu, Süleyman Kethüda´ya tabi olan Dündarlu Eymiri, Abdullah Ağa´ya tabi olan Şam Beğmişlü, Derviş Kethüda´ya tabi olan Hama Döğeri, Muharrem Kethüda´ya tabi olan Kara Tohtemürlü ve Köse Kethüda´ya tabi olan bir mahallesi ile Erdoğdu adlı bir başka şubesi, Murad Kethüda´ya tabi Dokuzçün Harbendelüsü, Meş´al Kethüda´ya tabi olan Abalu, İdris Kethüda´ya tabi olan Abalu ve Antep´te bulunan bir mahallesi ile Beşir oğulları adını taşıyan diğer bir mahallesi, Eymir-i Sincarlu, Eymir-i Çarık, Eymir-i Yosun, İbrahim Kethüda´ya tabi Eymir-i Karagöz, Eymir-i Affan Kethüda, Halil Kethüda´ya tabi Bozlu, Ebu Derda´ya tabi olan Bozlu ve Halil Kethüda´ya tabi Kızıl Ali Tohtemürlüsü olmak üzere toplam 26 cemaat ve tabileri Trablusşam eyaletinin Hama ve Humus sancaklarındaki harap ve boş olan köy ve mezraalara yerleştirilecek, bunların iskanı hususunda ise ber vechi arpalık Hama sancağına mutasarnf olan Ahmed sorumlu olacaktı. Ayrıca, Şam beylerbeyi ile Haleb mütesellimi de ona bu hususta yardım edecekti.

Rakka eyaletine yerleştirilen Türkmenler ise Kara Şeyhlü Çene, Kara Şeyhlü Humdanlu, Kara Şeyhlü Yadigar, Kara-Şeyhlü´ye tabi olan ağilü, Kara Şeyhlü Durabeğlü, Dimleklü, Dimleklü Hacılar, Dimleklü´ye tabi olan Gayırgın, Pir Budak oğlu´na tabi olan Dimleklü, Beğdili´ye tabi olan Şeyhlü, Beğmişlü, Beğmişlü´ye tabi olan Arablu Musa, ve Arablu İbrahim, Boz Koyunlu ve ona tabi olan mahalleler, Balabanlu, Firuz Kethüda´ya tabi olan Boz Koyunlu, Rüstem Kethüda´ya tabi olan Bayındır, Ramazan Kethüda´ya tabi olan Bayındır, Kadirlü, Pir Ahmed´e tabi olan Seçen, Emir-i Hacc´a tabi olan Seçen, Kıyas, arilü, Döğer, Döğer-i Seyf ve Şeyhlü isimlerini havi olan ve toplamı otuzu bulan cemaatler ki, bunlann vergi nüfusu 2.400 aileden ibaretti. Fakat, Rakka´ya iskanı emridilen Türkmen ve Ekrad cemaatleri iskanları için tayin edilen mahallere gitmekte direndikleri için Diyarbekir valisi Vezir Ali Paşa bunların yerlerine gitmelerini teminle görevlendirilmişti. Zira, bu alana yerleştirilmek istenen aşiretler sebep oldukları eşkıyalık hadiseleriyle de devleti bir hayli meşgul etmişlerdir.
Osmanlı Hükümeti her ne kadar başlangıçta iskana direnen aşiretlere taviz vermek istememiş ise de zamanla bu katı politikasını terk ederek bazı aşiretlere tavizler vermeye başlamıştır. Nitekim, daha önce Rakka´ya iskanı kararlaştırılan Afşar cemaati mensupları, devlete yaptıkları hizmetler de dikkate alınarak, bu iskandan affedilmiş ve Antep ile Maraş taraflarına yerleşmelerine izin verilmiştir.

İskan kayıtlarından anlaşıldığına göre, Humus sancağı içindeki köylere yerleştirilen Türkmenlerin mevcudu 1.066 aileden ibaretti ve bunlara 570 çift toprak dağıtılmıştı. Her bir aileyi ortalama olarak 7 kişi kabul ettiğimizde Humus sancağındaki 36 köy ve 17 mezraaya toplam olarak 7.462 kişinin yerleştirildiği sonucu ortaya çıkar. Büyük çoğunluğu Barin nahiyesi köylerine yerleştirilmiş olan Hama´daki Türkmenlerin sayısı da 1.532 aileden ibaretti ve bunlara da 672 çift kadar arazi tahsis edilmişti. 24 köy ile 14 mezraaya yerleştirilmiş olan Hama´daki Türkmenlerin tahmini nüfusu ise 10.724 kişiden ibaretti.

Bu yerleştirme esnasında, bir köye bir oymak halkının hepsi değil, birkaç oymağa mensup muayyen kimseler yerleştirilmek suretiyle onların birliklerinin parçalanmasına da dikkat edilirdi. Mesela, Abalu cemaatinin bir kısmı Humus´ta yerleştirildiği halde diğer kısmı da Hama´ya yerleştirilmişti. Fakat, Arap aşiretlerinin baskısı sebebiyle muhtelif zamanlarda bu sancaklara yerleştirilmiş olan cemaatlerden bazısı etrafa dağılarak Haleb, Şam ve Trablusşam memleketlerinde yerleşmeye başladılar. Yerlerinin boş kalması oraları eşkıya yuvası haline getirerek emniyeti ortadan kaldırdığı için, 27 Eylül 1720´de bulundukları yerlerden iskan mahallerine nakledilmeleri için şiddetli emirler gönderilmiştir.

Türkmenlerin iskanı meselesi oldukça zor ve ağır bir iş olduğundan bu konuda aşiret beylerinden de istifade edilmeye çalışılmıştır. Mesela, Haleb ve Yeni-il Türkmenleri içerisinde oldukça saygın bir yere sahip olan Boz Koyunlu boybeylerinden Firuz Bey oğlu Şahin Bey Rakka´ya iskanı kararlaştırılanlar için 1693´te "iskan başı" olarak tayin edilmişti. İskan başından başka, iskan işiyle memur olan başka görevliler de olup, bunlar; iskan katibi, iskan mübaşiri, çöl beyliği, mimar, iskan beyleri ve kethüdaları, vali veya sancakbeyi ile kadı veya naip idi.
Öte yandan, Üsküdar´daki Atik Valide Sultan Evkafı"na tabi olan Yeni-il Türkmenlerinden de bazı cemaatler Hama, Humus ve Rakka havalilerine muaf ve müsellem olarak iskan edildikleri için, Valide Sultan Evkafı bundan büyük zarar görmüş; bu zararın telafisi için de 18 Ramazan 1104 (23 Mayıs 1693) tarihinde Haleb Türkmenlerinden henüz iskan edilmemiş olan ve Havass-ı hümayuna tabi bulunan Han Abdal yönetimindeki Göçer ve Oturak Kızık, Dağ Bahadırlusu, Rum-kal´a Çepnisi, Com Bahadırlusu, Şeyhlü, Bozbaş Harbendelüsü, Kız Kapanlu, Göçer ve Oturak Karkın, Kürdilü, Ağcalu Afşarı, Kara Beğliklü, Hak Abdal Uşağı, Gebe oğlu´na tabi olan Peçenek ve Meleklü Boyadı adlı cemaatler ile sair bazı cemaat reayası 1104 senesi Martı ibtidasından başlanmak üzere üç sene boyunca Yeni-il Türkmenlerine dahil edilmişlerdir.

 

17. Yüzyılda Haleb´in Nüfus´u

 

 NÜFUS

Osmanlı Devleti´nde şehir, kasaba ve köylerde oturan vergi nüfusu 17. yüzyıldan önceki dönemlerde Tahrir Defterlerine, bu yüzyıldan itibaren ise Avarız-hane Defterleri ile Cizye Defterlerine kaydedilmiştir. Fakat, 17. yüzyılın ilk yarısında bazı eyalet ve sancakların nadiren de olsa klasik usûlle tahrir edildiği de görülmektedir.

Haleb eyaletinde avarız-hanelerini tespit etmek maksadıyla muhtelif dönemlerde tahrirler yapılmıştır. Bunlar içerisinde en mühim olanı 1678 tarihli avarız-hane defteridir. Bu defterde, Haleb ve Antakya şehirlerinde oturan ve vergi mükellefi olan reaya ile devlet hizmetinde bulunan yeniçeri, sipahi ve cebeci gibi askeriler, imam, hatip ve müezzin gibi dini hizmetlerde bulunanlar, seyyidler, vakıf görevlileri, kadı, muhzır ve tercüman gibi mahkeme görevlileri, kısacası bir İslam şehrinde yer alan ve mülk (ev, kaysariye ve havş) sahibi olan bütün sosyal sınıflar fert fert kaydedilmiştir. Aynı defterde, kasaba ve köylerde oturan reaya ve muhtelif vazife sahipleri de "nefer" olarak gösterilmiştir.

Haleb eyaletinin nüfusu konusunda bir başka önemli kaynağımız da 1616 tarihli avarız-hane defteridir. Bu defterde ise Haleb şehrinin mahallelerinde oturan reaya nüfusu verilmiş, fakat, avarız vergisinden muaf olan seyyid ve askerilerin mühim bir bölümünden (yeniçeri, cebeci, kale erleri, zaim ve timar erbabı olanlar) bahsedilmemiştir.

Bilindiği gibi, mufassal avarız-hane defterleri nüfus ve iskan tarihi açısından oldukça önemli kaynaklardır3. Bunlar, nüfus hakkındaki verileri içermesi bakımından klasik dönemin Tahrir Defterlerine benzemektedir. Ancak, klasik dönemin tahrir defterlerinde olduğu gibi, avarız-hane defterlerinde de bir hanede kaç kişinin bulunduğu ve hanedeki fertlerin isimleri tek tek ifade edilmediğinden bu defterlerdeki verileri olduğu gibi kullanarak bir yerin gerçek nüfusunu tespit etmek mümkün değildir4. Fakat, gerçek nüfusu bulmak için bugün bazı metodlar uygulanmakta ve hane sayısı (ev veya nefer sayısı) muayyen bir katsayı ile çarpılmaktadır. Bu konuda Ö. Lütfı Barkan´ın "hane" karşılığı olarak kabul ettiği "5" katsayısı pek çok araştırıcı tarafından benimsenmiş görünmektedir. Ancak, bu katsayıyı az bularak "7" katsayısını kullananlar olduğu gibi, daha az olması gerektiğini savunan bilim adamları da vardır5.

Haleb´in 16. ve 17. yüzyıllardaki nüfusunu inceleyen Andre Raymond, Haleb vak´anüvislerinden Gazzi´nin verdiği rakamlara dayanarak, Haleb şehrinde bir hanede ortalama olarak "8" kişinin olduğunu varsaymıştır. Abraham Marcus´un 18. yüzyıl Haleb sicillerine dayalı olarak yaptığı çalışmasında ise Haleb şehrinde hane başına ortalama olarak 4.8 çocuk düşmektedir. Dolayısıyla, Marcus´un tespitinden hareketle, biz de bir haneyi yani aileyi, anne, baba ve 5 çocuk olmak üzere, ortalama olarak 7 kişi kabul ederek, Haleb eyaletinin şehir ve kır nüfusu hakkında bazı tahminlerde bulunabiliriz.

A. ŞEHİR NÜFUSU

17. yüzyılda Haleb eyaletinde iki büyük şehir yer alıyordu. Bunlardan biri eyaletin yönetim merkezi olan Haleb şehri, diğeri de Ortaçağlardan beri önemli bir merkez olma vasfını muhafaza eden Antakya idi. Aşağıda, bu şehirlerin 1616 ve 1678 tarihlerindeki toplam yetişkin erkek nüfusu ile bu nüfusun hangi sosyal sınıflardan meydana geldiğini ayrı başlıklar altında inceleyeceğiz. Ayrıca, Haleb ve Antakya şehirlerinin 17. yüzyılın muhtelif dönemlerindeki tahmini nüfusu hakkında da değerlendirmeler yapacağız.

1. Haleb Şehrinin Nüfusu

Haleb eyaletinin yönetim merkezi olan Haleb şehri, iktisadi ve askeri öneminden dolayı 17. yüzyılda Doğu Akdeniz havzasının en büyük ve en kalabalık şehirlerinden biri idi.
Şehir nüfusunun asıl önemli kısmını sınai ve ticari faaliyetlerle meşgul olan halk meydana getiriyordu. Fakat, büyük bir şehir olmasının yanı sıra, bir yönetim merkezi olması ve şehirde çok sayıda dini ve sosyal müesseselerin yer alması, nüfusun çok çeşitli sosyal gruplardan meydana gelmesini de sağlamıştır.

Haleb şehrinde 1616 yılında toplam olarak 5.903 hane bulunmakta olup, bunun 116 hanesi Yahudi, 173 hanesi de Hıristiyan idi. 1678´de ise Haleb şehrinde yer alan ev ve kaysariyelerin hangi sosyal sınıflara ait olduğu aşağıdaki Tablo-17´de ayrıntılı olarak gösterilmiştir. Bu tablodan da anlaşılacağı üzere, 1678 yılında Haleb şehrinde toplam olarak 11.495 ev (beyt) ve kaysariye9 bulunmaktaydı.

1678´de Haleb´deki evlerin asıl önemli bölümünü reaya yani herhangi bir devlet işinde ya da vakıf müessesesinde çalışmayan, geçimini ticari ve sınai faaliyetlerden sağlayan halkın evleri meydana getiriyordu. Bu evlerin sayısı 8.964 olup, toplam ev sayısına oranı % 78 idi. Yine, bu sınıfa mensup olup fakir olan (toplam 137 ev) veya çeşitli sebeplerden dolayı vergiden muaf olanlar (toplam 191 ev) ile oturulamayacak durumda olan (harap) evlerin sayısı (toplam 957 ev) da bir hayli fazlaydı. Aynca, Haleb´de 269 seyyid evi, 361 vakıf evi, 78 imam, müezzin ve hatip evleri ile 2 tekyenişin evi de bulunmaktaydı.

Diğer taraftan, Haleb şehrinde mülkiyeti devlet memurları ile askerlere ait olan evlerin sayısı da bir hayli fazlaydı. 1678´de sadece Haleb Kalesi´nde 165 müstahfız görev yapmaktaydı. Bundan başka, şehirde toplam sayısı 81 olan yeniçeri, sipahi ve cebeciler ile 25 zeamet ve timar erbabı ve 32 de gönüllü ve çavuşlara ait evler yer almaktaydı.

Tablo-17 Haleb Şehrinde Ev ve Kaysariyeler (1678)

Sosyal Sınıflar	Ev Sayısı
Kale erleri (Müstahfizan)	165
Reaya	8.964
Seyyid	269
Askeri görevliler	81
Gönüllüler, çavuşlar ve divan mensupları	32
Zaim ve timar erbabı olanlar	25
İmam, müezzin, hatip, meşayih, kadı vb.	78
Fakir	137
Vakıf mensupları	361
Paşa konaklan	35
Paşa sarayı, miri kaysariyeler ve mahkeme-	3
görevlileri
Mu´af olanlar	191
Tekye-nişinler	2
Tercümanlar	3
Harap evler	957
Toplam	11.303
Mülk kaysariyeler	149
Vakıf kaysariyeler	43
Genel Toplam	11.495

Tablo-18 Nüfusun Mahallelere Dağılımı

Mahalleler	Sokakları	1616	1678
		Nefer	Ev
´Anter		43	71
´Akabe		67	178
Akyol		93	233
Altun-Boğa		145	128
	Dehdile		37
	Bostan		75
Bab-ı Kinnesrin		77	154
Bahsita maa Yahudiyan		203	315
	eş-Şeyh		34
Bendere maa Yahudiyan		71	109
Beyyada		119	145
	´Aynani		16
	Ferid Oğlu		11
	Hoca Sa´dullah		48
Cami´ü´l-´Ubeys		57	159
Cellûmü´l-Kübra		185	384
Cellûmü´s-Suğra		79	151
Cisr-i Zelahif		47	95
Cübb-i Esedullah		108	213
Cübeyle		151	267
Cüdeyde-i Nasara		89	177
Çukur Kastel		33	64
Çukurcuk		31	38
Dahil-i Babü´n-Nasr		50	70
Dahil-i Babü´n-Neyreb		103	246
Debbağatü´l-´Atik		53	106
Dellalin		89	114
Dudular		131	156
Ebrac		41	76
Ekrad-ı Balat		51	111
Elmacı		51	117
Ferafıre		48	147
Ferrayin		65	110
Göllücek		68	97
Haccac nam-ı diğer Cübb-i Karaman		60	110

		1616	1678
Mahalleler	Sokakları	Nefer	Ev
Hamza Bey			144
Handek-i Balûc maa Hindiyan		23
Hanii´s-Sebil		21	47
Harab Han		32	70
Haric-i Babıi´l-Cinan
	´Abire	122	206
	Şüca´	61	95
Haric-i Babü´n-Nasr
	´Atvi-i Kebir nam-ı diğer	33	52
	el-Müballat
	´Atvi-i Sağir	12	20
	Abdülhayy	33	54
	Abdürrahim	37	79
	Bali	25	33
	Besatin	39	77
	Ekrad	57	124
	Erba´in	50	100
	Gattas	13	18
	Hezzaze	44	102
	Ibn Menfûş	17	37
	Ka´ka	29	50
	Kavvas	10	43
	Kir	10	15
	Muğarbiliyye	16	44
	Şabûra	6	11
	Şimali	20	36
	Tubeyle	9	47
	Tûma Abdülaziz	14	20
	Tûma Beşara	24	44
	Tûma Hedaya	12	23
	Zahre	14	37
Havarina nam-ı diğer Dahil-i		85	160
Babü´l-Makam
Ibn-i Mar´aşi		22	51
Ibn-i Nuseyr		31	61
Ibn-i Ya´kûb		75	129

		1616	1678
Mahalleler	Sokakları	Nefer	Ev
Kadı´asker		41	61
Kal´atü´ş-Şerif		102	222
Karlık		96	155
Kasila		128	292
Kastel-i Maverdi		25	56
Kavansa		91	139
Kellase		135	268
Makam			39
Me´adi		24	109
Megayir		40	97
Menendi nam-ı diğer Kozanlı		51	86
Meşarika		47	74
Meşatiye		43	53
Meydancık		50	74
Muhammed Bey		185	224
	Kattan		55
Musabin		55	107
Nefs-i Enderûn-ı Kal´a			165
Nefs-i Yahudiyan		73	93
Nûhiyye		45	83
	Küçük Kellase		21
Oğul Bey		59	97
	´Atruş	5	6
Saçlı Han-ı Fevkani		98	126
Saçlı Han-ı Tahtani		41	89
Safsafa nam-ı diğer Haric-i		96	166
Babü´n-Neyreb
Sahat Biza		218	384
Sûhtalı		55	110
Süveykatü´l-´Ali		39	92
Süveykatü´l-Hatim		25	86
Şakir Ağa		41	57
Şeri´atlı		171
	Cübeybe		60
	Ebubekir		52
	Mezra´a		46

Mahalleler	Sokakları	1616	1678
		Nefer	Ev
	Mu´attama		23
	Sa´dullah Çelebi		56
	Sabûra		13
	Şemsiye		51
	Tavil		38
	Zehre		28
	Ziyaret		51
Şeyh Yaprak nam-ı diğer Şeyh Arabi		38	114
Şümeysatiyye		73	128
Tatarlar		52	91
Teli ´Arranin		40	88
Türbetü´l-Gureba		27	54
Zaviye		71	93
Zukakü´l-Meşk		23	40
Toplam		5.807	11.303

 Yukarıda bahsettiğimiz bu evlerden başka, Haleb şehrinde 1678 yılında 149´u mülk, 43´ü vakıf ve 1 tanesi de miriye ait olmak üzere toplam olarak 193 kaysariye ile 35 paşa konağı da yer almaktaydı.

Bu ev sayılarından hareketle, Haleb şehrinin 17. yüzyılın sonlarındaki gerçek tahmini nüfusunu hesaplayabiliriz. Bunun için, yukarıda da bahsettiğimiz gibi bir evde, anne ve baba ile birlikte 5 çocuğun bulunduğunu varsayarak, toplam ev sayısını 7 katsayısı ile çarpmamız icab etmektedir. Bu durumda, kimsenin oturmadığını varsaydığımız harap evler ile otel ve işyeri olarak kullanıldığı anlaşılan kaysariyeleri bu hesaplamanın dışında tutmamız gerekir. Bu suretle, geriye kalan 10.345 evin 7 ile çarpımı 72.415 olmaktadır.

Mustafa Öztürk, 1616 tarihli avarız-hane defterine dayanarak, bu zamanda, Haleb şehrinin nüfusunu 30 bin civarında tahmin etmiştir ki, bu rakam gerçek nüfusu ifade etmekten bir hayli uzaktır". Çünkü, burada hesaplamaya esas alınan nüfus (5.903 nefer) avarız vergisi ödeyen ve büyük çoğunluğu herhangi bir devlet işinde çalışmayan reaya nüfusudur. İmam, müezzin, mahalle kethüdası, müderris, hatip, subaşı, bölükbaşı ve çavuş gibi görevliler bu defterde yer almakta ise de, bunlar askeri sınıfa mensup olanların tamamı olmayıp, sadece avarıza dahil edilmiş olan zümrelerdir. Şehirde mevcut olması gereken kale görevlilerinin büyük çoğunluğu (ki bunların sayısı 1678´de 165 kişidir), vakıf görevlileri, yeniçeri, cebeci, zeamet ve timar erbabı gibi, bir çok askeri görevliler avarızdan muaf oldukları için, Öztürk´ün incelemesine temel teşkil eden defterde yer almamaktadır. Ayrıca, Öztürk´ün tahmini şehir nüfusunu bulmak için 5 katsayısını kullanmış olması da nüfusun çok düşük çıkmasında etkili olmuştur. Zira, 5.903 olan hane sayısını 7 katsayısı ile çarptığımızda şehir nüfusu 41 bin kişiden fazla olmaktadır. Buna avarızdan muaf olanları da dahil ettiğimizde Haleb´in 17. yüzyılın başlarındaki tahmini nüfusu 50 bini bulmaktadır.

Andre Raymond ise d´Arvieuxur verdiği rakamlara dayanarak 1683´te Haleb şehrinin tahmini nüfusunu 115.000 olarak hesap etmiştir13. Fakat, Raymond 13.854 olan toplam hane sayısını 8 katsayısı ile çarpmış ve sonuçta yuvarlak bir rakam vermiştir. Oysa, d´Arvieux´un verdiği hane sayısı 7 katsayısı ile çarpıldığında 96.978 rakamı çıkmaktadır. Yukarıda, 72.415 olarak hesabettiğimiz şehir nüfusuna toplam sayısı 193 olan kaysariyeleri ve 957 harap evi de dahil ettiğimizde bu defa şehrin 1678 yılındaki tahmini nüfusu 80.465 olarak çıkmaktadır. Fakat, birçok evin de bu zamanda iki katlı olduğunu varsaydığımızda d´Arvieux´un 1683 yılı için verdiği rakamın oldukça güvenilir olduğu sonucu ortaya çıkmaktadır.

Haleb´in 17. yüzyıldaki nüfusunu çevresinde yer alan Antakya, Hama ve Trablusşam şehirleriyle mukayese ettiğimizde, bahsi geçen şehirlerin Haleb´den çok küçük oldukları sonucu ortaya çıkmaktadır. Zira, Antakya´nın tahmini nüfusu 1678´de 10.30214, Trablusşam´ın 1645´te 8.04015, Hama´nın da yine 1645´de 7.602 kişiden ibaretti.

Aşağıdaki Grafik-1´de de görüleceği üzere, Haleb şehrinin nüfusu 16. yüzyıl boyunca genellikle düşüş eğilimi göstermiş, 17. yüzyılın ikinci yansından itibaren de artmıştır. Nüfus dalgalanmalarına sebebiyet veren başlıca hadiseler ise, sık sık ortaya çıkan ve sonuçlan oldukça yıkıcı olan siyasi, sosyal ve tabii olaylardır. Bir taraftan İran, Avusturya, Lehistan ve Venedik gibi devletlerle yapılan savaşlar, diğer taraftan bağımsızlık ilanına kadar varan iç isyanların ortaya çıkması, imparatorluğun diğer bölgelerini olduğu gibi, Haleb´i de oldukça etkilemiş görünüyor. Fakat, hepsinden daha önemlisi, asrın belası olarak kabul edilen ve Haleb´i de dalga dalga vuran büyük veba salgınlarıdır. Nitekim, bu şehirde 1669, 1685-1686 ve 16901691 yıllarında her gün yüzlerce insanın ölümüne sebep olan veba salgınları meydana geldiği18 gibi, daha önce 1524, 1532, 1544 ve 1555 yıllarında da veba salgınları ortaya çıkmıştı. Bunun yanı sıra, 1660-1661, 1685 ve 16961697 yıllarında meydana gelen kıtlıkların da Haleb´de büyük felaketlerin yaşanmasına sebebiyet verdiği aşikardır. Fakat, bütün olanlara rağmen, Haleb şehri, ticari cazibesinden dolayı, 17. yüzyılda da çevre kentlerden ve kırsal kesimlerden göç almaya devam ediyordu. Zira, cizye defterlerindeki kayıtlardan anlaşıldığına göre, bu zamanda, Anadolu´nun doğusu ile Hama, Humus ve Musul bölgelerinden Haleb´e çok sayıda Hıristiyan göç etmişti21.

17. yüzyılda Haleb şehir nüfusunun asıl önemli bölümünü Müslümanlar teşkil ediyordu. Yahudilerin kendilerine ait bir mahallesi olduğu gibi22, bunlar Bendere ve Bahsita mahallelerine de yerleşmişlerdi23. Hıristiyanlar ise kendi mahalleleri olan Cüdeyde´de toplanmışlardı. Fakat, çok sayıda Hıristiyan da Babü´n-Nasr mahallesinde oturuyordu.

1616´da Haleb´de Bahsita mahallesinde 36, Bendere mahallesinde 30 ve Yahudi mahallesinde de 73 olmak üzere, toplam olarak 139 Yahudi hanesi mevcuttu. 1678´de ise Yahudi mahallesinde 70 reaya ve 1 askeri evi ile 22 harap ev ve 1 kaysariye yer alıyordu. Fakat, Bahsita ve Bendere mahallelerinde oturan Yahudiler, sayım defterine, ayrım yapılmadan Müslümanlarla birlikte yazıldığı için, bunların sayısını ayrı olarak vermek mümkün olmamaktadır.

Cüdeyde mahallesindeki Hıristiyanların sayısına gelince; 1616´da 89 hane, 1678´de de 176 reaya evi ile bir çavuş evinden ibaretti. Bu rakamlar bize Haleb şehrinde Hıristiyanların Yahudilerden daha fazla olduğunu göstermektedir. 1617´de Haleb´e gelen Seyyah Simeon´un anlattıklarına bakılırsa Haleb´de oturan Hıristiyanlar Ermeni, Maruni, Süryani ve Rumlar´dan meydana geliyordu. Bunlardan, zeki ve zengin kimseler olarak bahsettiği Ermeniler´in sayısını da 300 hane olarak göstermiştir25. Buna karşın, yine 17. yüzyıl seyyahlarından olan Tavernier ise Haleb ve çevresinde 12 bin civarında Ermeni, 15-16 bin civarında Rum, 10 bin civarında Süryani, 12 bin Maruni ve 250 bin civarında Katolik Hıristiyan olduğunu söylemekte ise de bu rakamlar oldukça abartılıdır ve gerçekleri yansıtmamaktadır.

Haleb şehrindeki gayr-i Müslim nüfusu en açık şekilde Cizye defterlerinde görebilmekteyiz. Bu defterlerden ilkine göre, 1627 yılında Cüdeyde´de 166, Haric-i Babü´n-Nasr´da 120, Ekrad´da 120, Erba´in´de 79, Şimali´de 68, Atvi´de 42, Hezzaze´de 23, Şeri´atlı´da da 8 olmak üzere, 626 nefer Hıristiyan Haleb şehrinde meskûndu. Fakat, bunlardan başka, Diyarbakır´dan 64, Erzurum´dan 5, Van´dan 6, Erzincan´dan 6, Mardin´den 123, Ruha (Urfa)´dan 40, Arabgir´den 32, Gerger´den 14, Hısn-ı Mansur´dan 9, Behisni´den 2, Köycük´ten 20, Sasum (Sason)´dan 85, Rumkal´a´dan 54, Kefr Nehm´den 67, Hads´den 35, Hama´dan 24, Humus´dan 24, Trablus´tan 26, Darende´den 7, Musul´dan 23, Hasankeyf ten 6, Kayseri´den 2 ve Şam köylerinden 7 olmak üzere, 681 nefer Hıristiyan da değişik yerlerden Haleb´e gelip yerleşmişlerdi. Dolayısıyla, 1627´de Haleb şehrinde toplam olarak 1.307 nefer Hıristiyan bulunmaktaydı. Bu zamanda Yahudilerin sayısı ise 377´si yerli ve 73´ü de Efrenc olmak üzere toplam olarak 450 idi.

1659 yılına gelindiğinde Haleb şehrinde, Cüdeyde, Babü´n-Nasr, Ekrad, Erba´in, Şimali, Atvi, Hezaze ve Şeri´atlı mahallelerinde olmak üzere, toplam olarak 586 nefer yerli Hıristiyan oturmaktaydı. Ayrıca, Efrenc, Diyarbakır, Erzurum, Van, Mardin, Sasum, Ruha, Arabgir, Gerger, Hısn-ı Mansur, Behisni, Rum-kal´a, Kefr Nehm, Hads, Hama, Humus, Trablus, Ba´albek, Darende, Hasankeyf, Musul ve Kayseri´den gelen toplam 609 nefer Hıristiyan da Haleb´e yerleştiğinden şehirde 1659 yılında 1.195 nefer Hıristiyan bulunmaktaydı. Bu zamanda Yahudilerin nüfusuna gelince; 377 neferi sakin, 73 neferi Efrenc ve 112 neferi de önceki defterde mevcut olmayanlar (hariç ez-defter) olmak üzere, toplam olarak 562 kişiden ibaretti. 1659´da şehirdeki toplam gayr-i Müslim nüfusu ise 1.757 yetişkin erkekten ibaretti. Ayrıca, Haleb şehrinden Adana, Rumkal´a, Antakya ve diğer kazalara perakende olmuş yani dağılmış olan Hıristiyanlar da mevcut olup, bunların toplam sayısı da 1.235 nefer idi.

Haleb´e yapılan Hıristiyan göçleri, Doğu Anadolu´daki Ermeni köyleri, Güneydoğu Anadolu ve Kuzey Irak´taki Süryani yerleşim birimleri ile Suriye´nin Trablusşam ve Hama bölgelerinin Arapça konuşulan Rum Ortodoks köyleri olmak üzere, temelde üç ana kökene dayanmaktaydı. Süryani göçmenlerin çoğu ya Mardin´den ya da Diyarbakır´dan gelmişti ve "Iraki" adıyla satılan siyah-beyaz çizgili bir tür kumaş dokumacılığında ustaydılar. Bunların Haleb´e gelişleri şüphesiz ürettikleri malın pazarını genişletme arzusuyla bağlantılı olmakla birlikte, Güneydoğu Anadolu´da "gelenekçiler´le Katolikler arasındaki dinsel gerilimin de bu yöne yapılan göçte rolü olabilir. Şehirdeki Fransız tüccarların varlığından dolayı, 1627´den beri Haleb´de Katolik rahipler de ikamet ediyordu ve bunların bir kısmı Diyarbakır ve Mardin gibi uzak yerlere de gitmişti. Haleb, Süryaniler arasındaki dinsel muhalifler için bir tür mıknatıs gibiydi; 18. yüzyıl sonlarında kentteki Süryanilerin ezici çoğunluğu Katolikti. Hıristiyan göçlerinin yanı sıra, Haleb şehri, Yeni Culfa´dan gelen ciddi bir Ermeni nüfusa da geçici ev sahipliği yapıyordu. Daha 1600 civarında Culfa Ermenilerinin Haleb´deki varlığı büyük sayılara ulaşmıştı ve şehrin Ermeni nüfusunun çoğunluğunu onlar oluşturuyordu. Bu varlıklı İran Ermenileri, Haleb´deki Ermeni cemaati içinde genel bir kültürel yenilenme hareketinin başlamasına da yardımcı oldular.

1691 yılında Haleb şehrinde, 250´si a´la, 1.550´si evsat, 3.910´u da edna olmak üzere, toplam olarak 4.710 nefer Hıristiyan bulunmaktaydı. Toplam sayısı 545 nefer olan Yahudilerin ise 35´i a´la, 160´ı evsat, 350´si de edna idi. Yani, Haleb´deki Hıristiyanların % 5,3´ü, Yahudilerin de % 6,5´i refah içerisinde yaşıyordu. Haleb şehrindeki Yahudi ve Hıristiyanların çoğunluğu (Hıristiyanların % 83´ü, Yahudilerin % 64´ü) "edna" yani fakir sayılabilecek bir durumda idi. Geriye kalan gayr-i Müslimler ise, orta seviyede bir geçim standardına sahip olan kimselerdi. Fakat, seyyahların gözlemlerine bakılırsa Haleb´deki gayr-i Müslimler, özellikle de Ermeniler, refah içerisinde yaşıyorlardı. Dolayısıyla, buradaki "edna" tabiri yoksul olanların durumunu ortaya koymakta tek başına yetersiz kalmaktadır.

Avarız-hane defterlerinde vergiye esas olan evler, "a´la" (iyi), evsat (orta) ve "edna" (zayıf) olmak üzere, üç kategoriye ayrıldığından bu verilerden hareketle şehirde yaşayan halkın ekonomik durumu hakkında da bir değerlendirme yapmak mümkündür. Buna göre, 17. yüzyılın ikinci yarısında Haleb şehrinde yaşayan reayanın ekonomik durumu çoğunlukla normalin altında idi. Yani halkın büyük çoğunluğu geçimini güçlükle sağlayabiliyordu. Reayanın ancak 372´si yani % 4´ü ekonomik bakımdan iyi durumda olup, 1.930´u yani % 21´i orta seviyede, 6.832´si yani % 75´i de yoksulluk sınırındaydı (bkz. Tablo-19).

Hıristiyanlar, Müslüman ve Yahudilere nazaran çok daha iyi durumda idiler. Zira, 1678´de Hıristiyan mahallesinde (Cüdeyde) yer alan 176 reaya evinin 31 ´i a´la, 69´u evsat, 76´sı da edna idi. Zengin kişilerin oturduğu evler ise daha ziyade Bahsita, Cellûmü ´l-Kübra, Kal ´atü ´ş-Şerif, Bab-ı Kinnesrin, Musabin, Ferafire, Teli Arranin, Haric-i Babü´n-Nasr ve Elmacı adlı mahallelerde yer almaktaydı. Bu mahalleler, zengin tüccarların da oturdukları şehir merkezine (Medine) yakın olan yerlerdi. En yoksul kişilerin oturdukları evler ise; Kavansa, Makam, Göllücek, Kadı´asker, Kastta, Nûhiyye, Dellalin ve Şeyh Yaprak adlı mahallelerde bulunmaktaydı.

Haleb şehrinde yaşayan ve askeri olarak nitelendirilen yeniçeri, sipahi ve cebeciler reayaya nazaran daha iyi durumda idiler. Fakat, seyyidler için aynı şeyi söylemek pek mümkün görünmemektedir. Yine, Haleb Kalesi´nde görev yapan erlerin de durumu pek iç açıcı değildi; 165 kale erinden sadece 9´unun durumu iyi, 30´u vasat ve 126´sı da yoksulluk sınırında idi.
Öte taraftan, mülk olan kaysariyelerin durumlarının genellikle iyi olduğu, fakat, vakıf kaysariyelerin pek de iyi durumda olmadıkları görülmektedir.

Tablo-19 Ekonomik Durumlarına Göre Reaya Nüfusunun Mahalle ve Sokaklara Dağılımı (1678)

Mahalleler	Sokakları	A´la	Evsat	Edna	Toplam
´Anter		2	6	53	61
´Akabe		8	30	95	133
Akyol		9	47	165	221
Altun-Boğa		5	18	73	96
	Bostan	5	10	44	59
	Dehdile		12	20	32
Bab-ı Kinnesrin		14	17	89	120
Bahsita maa Yahudiyan		16	64	181	261

Mahalleler	Sokaldart	A´la	Evsat	Edna	Toplam
	eş-Şeyh	1	5	20	26
Bendere maa Yahudiyan		3	23	72	98
Beyyada		2	17	78	97
	´Aynani	2	4	4	10
	Ferid Oğlu		5	5	10
	Hoca Sa´dullah	3	17	23	43
Cami´ü´l-´Ubeys		8	34	98	140
Cellûmü´l-Kübra		16	69	230	315
Cellûmü´s-Suğra		7	40	70	117
Cisr-i Zelahif		1	6	65	72
Cübb-i Esedullah		5	22	106	133
Cübeyle		2	40	161	203
Cüdeyde-i Nasara		31	69	76	176
Çukur Kastel		6	14	36	56
Çukurcuk		1	14	18	33
Dahil-i Babü´n-Nasr		3	15	36	54
Dahil-i Babü´n-Neyreb		8	29	156	193
Debbağatü´l-´Atik		3	22	61	86
Dellalin			8	88	96
Dudular			7	81	88
Ebrac		2	22	46	70
Ekrad-ı Balat			18	81	99
Elmacı		10	33	61	104
Ferafire		9	33	72	114
Ferrayin		1	13	80	94
Göllücek				33	33
Haccac nam-ı diğer Cübb		3	13	78	94
Karaman
Hamza Bey		5	39	89	133
Hanü´s-Sebil		1	9	30	40
Harab Han		3	10	45	58
Haric-i Babü´l-Cinan
	´Abire		36	136	172
	Şüca´	1	20	66	87
Haric-i Babü´n-Nasr
	´Atvi-i Kebir	1	10	33	44

Mahalleler	Sokakları	A´la	Evsat	Edna	Toplam
	´Atvi-i Sağir		4	16	20
	Abdülhayy	7	18	28	53
	Abdürrahim		14	51	65
	Bali	2	13	18	33
	Besatine	1	17	57	75
	Ekrad	11	37	65	113
	Erba´in	3	37	58	98
	Gattas		8	10	18
	Hezzaze		10	89	99
	Ibn Menfûş	3	12	15	30
	Ka´ka	6	15	26	47
	Kavvas		12	21	33
	Kir	3	9	3	15
	Mağarbiliyye	3	14	26	43
	Şabûra	1	2	8	11
	Şimali		14	19	33
	Tubeyle		8	24	32
	Tûma Abdülaziz	4	7	9	20
	Tûma Beşara	4	21	19	44
	Tûma Hedaya	1	11	11	23
	Zahre	3	9	21	33
Havarina nam-ı diğer		3	21	124	148
Dahil-i Babü´l-Makam
Ibn Mar´aşi		5	21	21	47
Ibn Nuseyr		4	9	36	49
Ibn Ya´kûb		6	21	87	114
Kadı´asker			8	42	50
Kal´atü´ş-Şerif		14	37	116	167
Karlık		1	33	90	124
Kasila			17	184	201
Kastel-i Maverdi		2	13	37	52
Kavansa		1	18	100	119
Kellase		4	47	202	253
Makam			6	32	38
Me´adi			14	87	101
Megayir		1	8	82	91

Mahalleler	Sokakları	A´la	Evsat	Edna	Toplam
Menendi nam-ı diğer Kozanlı		~	20	54	74
Meşarika		1	7	59	67
Meşatiye			3	46	49
Meydancık			12	58	70
Muhammed Bey		2	20	121	143
	Kattan	1	14	33	48
Musabin		13	20	49	82
Nefs-i Yahudiyan		3	24	43	70
Nûhiyye			4	67	71
	Küçük Kellase	6	3	12	21
Oğul Bey		6	23	60	89
	´Atnış		3	1	4
Saçlı Han-ı Fevkani		1	13	80	94
Saçlı Han-ı Tahtani			9	72	81
Safsafa nam-ı diğer Haric-i Babü´n-Neyreb			7	98	105
Sahat Biza		4	28	254	286
Sûhtalı			21	72	93
Süveykatü´l-´Ali		8	27	36	71
Süveykatü´l-Hatim		6	14	38	58
Şakir Ağa			10	32	42
Şeri´atlı
	Cübeybe	3	14	39	56
	Ebubekir		18	30	48
	Mezra´a		13	25	38
	Mu´attama		2	21	23
	Sa´dullah Çelebi		14	36	50
	Sabûra		1	11	12
	Şemsiye	3	9	36	48
	Tavil		8	28	36
	Zehre	2	12	13	27
	Ziyaret	1	5	43	49
Şeyh Yaprak nam-ı diğer Şeyh Arabi		1	7	95	103
Şümeysatiyye		3	30	82	115

Mahalleler	Sokakları	A´la	Evsat	Edna	Toplam
Tatarlar			12	66	78
Teli ´Arranin		13		52	65
Türbetü´l-Gureba		3	11	33	Al
Zaviye			1	22	23
Zukakü´l-Meşk		2	6	27	35
Toplam		372	1930	6832	9134

Son olarak, Haleb şehrindeki nüfusun icra ettikleri mesleklerden de bahsetmek yararlı olacaktır. Mustafa Öztürk´ün tespitine göre, 1616 yılında Haleb şehrinde çok sayıda, imam, müezzin, kethüda, muallim, müderris, hatip, katip, subaşı, çavuş, muhzır, bölükbaşı, mahalle kethüdası ve tercüman gibi, resmi görevlilerin yanı sıra (toplam olarak 250 kişi), değişik iş dallarıyla meşgul olan çok sayıda esnaf da bulunmaktaydı (toplam olarak 425 kişi). Bu esnafların çoğu, tüccar (33 kişi), dellal (24 kişi), boyacı (24 kişi), ipekçi (hariri), hammal (20 kişi), kahveci (19 kişi) gibi, çeşitli ticaret ve zanaatla uğraşmakta idiler. Yine, insanların gıda ve temizlik gibi zaruri ihtiyaçlarını karşılayan, habbaz (20 kişi), kasap (29 kişi), berber (25 kişi), değirmenci (5 kişi), uncu (5 kişi) ve eskici (3 kişi) gibi esnafların da sayıca fazla oldukları görülmektedir.

B. KIR NÜFUSU

Haleb eyaletinde, Haleb ve Antakya şehirlerinden başka, nüfusun önemli bir bölümü de kırsal kesimde yani kasaba ve köylerde yaşıyordu. Yukarıda da bahsettiğimiz gibi, 1616 tarihli avarız-hane defterinde Haleb şehrinin yetişkin erkek nüfusu fert fert belirtilmiş olmasına rağmen, kasaba ve köyler nüfusu için aynı hassasiyet gösterilmemiş; bu yerlerin adlarıyla birlikte sadece avarız-hanesi toplamı verilmiştir. Gerçek nüfus yer almadığı için, bu defterdeki verilerden hareketle kasaba ve köylerin nüfusunu tespit etmek mümkün olmamaktadır. 1678 tarihli avarız-hane defterinde ise kasaba ve köylerin yetişkin erkek nüfusu fert fert gösterilmiştir. Bu defterde, Haleb ve Antakya şehirlerindeki ev, kaysariye ve havşlar vergilendirmede esas olarak alınmış; kasaba ve köylerde ise vergi mükellefi olanlar "nefer" olarak yazılmıştır.

Aşağıdaki Tablo-22´den de anlaşılacağı üzere, Haleb eyaleti kasaba ve köylerinde 1678´de toplam olarak 24.744 yetişkin erkek bulunuyordu. Bu nüfusun % 95´ini herhangi bir resmi görev ya da dini kimlik taşımayan reaya meydana getiriyordu. Toplam sayısı 23.449 olan reayanın asıl önemli bölümünü 22.082 neferle Müslümanlar teşkil ediyordu. Ayrıca, eyaletin kırsal kesiminde 639 nefer Hıristiyan reaya ile 725 nefer Yahudi ve 3 nefer de Kıbti reaya yer alıyordu. Bunlardan başka, Hıristiyan olduklarını tahmin ettiğimiz 86 nefer Zeytûni cemaati ile 100 nefer perakende olmuş bir grup daha bulunmaktaydı.

Reayadan sonra, seyyidler 363 nefer ile kır nüfusunun ikinci önemli kesimini teşkil ediyorlardı. Bunlar, genellikle eyaletin Sermin (84 nefer), Eriha (74 nefer), Bakras (47 nefer), Ma´arretü´l-Mısrin (45 nefer), Cisr-i Şuğûr (23 nefer), Harim (16 nefer) ve Ermenaz (9 nefer) bölgelerinde toplanmışlardı. Kırsal kesimde en fazla seyyidin bulunduğu köyler Sermin ve Eriha kazalarında yer almaktaydı (bkz. Ekler).

Tablo-22 Kır Nüfusu (1678)

Sosyal Sınıflar	Nefer Sayısı
Müslüman Reaya	22.082
Hıristiyan Reaya	639
Yahudi Reaya	725
Kıbti Reaya	3
Zeytûni Cemaati	86
Perakende	100
Askeri	95
Müstahfızan	83
Derbendci	2
Menzilci	135
Sekban	4
Barutçu	9
Seyyid	363
imam, hatip ve müezzin	187
Kadı	1
Muhzır	7
Mütevelli	1
imaret Hademesi	35
Kul oğlu	106
Haleb Gönüllüleri	6
Haleb Çavuşu	1
Tevabi ´-i a´vane ve paşa	19
Zeamet ve Timar Erbabı	14
Şeyh Evladı	26
Muaf	13
Ahi baba	1
Tüccar	1
Toplam	24.744

Hemen hemen her kasaba ve köyde görülen imam, hatip ve müezzin gibi din görevlileri 187 nefer nüfus ile reaya ve seyyidlerden sonra üçüncü sırayı alıyorlardı.
Posta ve güvenlik işlerinden sorumlu olanların sayısı da bir hayli fazlaydı. Tizin kazasında görev yapan 135 nefer menzilciden başka, güvenlik işlerinden sorumlu olan 83 nefer müstahfız ile 2 nefer de derbendci bulunmaktaydı. Bu müstahfızlardan 43´ü Cebel-i Sem´an nahiyesinin Han Tuman köyünde, 40´ı da Cisr-i Şuğûr kasabasında görev yapmaktaydı. Derbendciler ise Dergüş kazasında stratejik bakımdan önemli olan yolların güvenliğini temin ediyorlardı.

Diğer taraftan, 106 nefer olan kul oğulları ile 95 nefer olan askeriler (yeniçeri, cebeci ve sipahiler) de kırsal nüfusun diğer önemli bölümünü meydana getirmekte idiler.
Bütün bunlardan başka, eyaletin kırsal kesiminde şeyh evladı, ahi baba, Haleb gönüllüleri ve çavuşlan, tüccar, muaf, kadı, muhzır, imaret hademesi, mütevelli, zeamet ve timar erbabı gibi çeşitli görevliler de bulunmakta olup, bunların da toplam sayısı 138 idi.

C. EYALET NÜFUSU

Aşağıdaki Tablo-23´te de görüleceği üzere, 1678 yılında Haleb eyaletinde toplam olarak 37.826 ev, nefer ve kaysariye yer almaktaydı. Nüfusun asıl önemli bölümünü şehir, kasaba ve köylerde oturan ve herhangi bir resmi görev ya da sıfatı bulunmayanlar teşkil ediyordu. Bu kesimin toplam nüfusu 33.928 olup, eyalet nüfusunun % 90´ını teşkil ediyorlardı.
Haleb eyaletinde reayadan sonra nüfus bakımından kalabalık olan ikinci zümreyi seyyidler teşkil ediyordu. Bunların toplam sayısı 652 olup, eyalet nüfusunun % 1,7´sini meydana getiriyorlardı. Bunlardan başka eyalette, cebeci, yeniçeri ve sipahi gibi askeri sınıf mensupları, kale görevlileri (müstahfızan), imam, hatip ve müezzinler, vakıf mensupları, derbendci ve menzilciler, kul oğulları, imaret hademeleri, gönüllüler, mahkeme görevlileri ile timar ve zeamet erbabı olan kimseler de nüfusun diğer kısmını meydana getirmekte idiler.
Öte taraftan Haleb ve Antakya şehirlerinde ev, oda ve bazen de kulübelerden oluşan kaysariye ve havşlar da yer alıyordu. Fakat, avarız-hane defterlerinde mülkiyet esas alınarak bu yerlerin sadece sahipleri gösterildiği için, bu ev, oda ve kulübelerde kimlerin oturduğu ve toplam kaç kişiden ibaret olduklarım tespit etme imkanına sahip değiliz.

Netice itibariyle, Haleb eyaleti 17. yüzyılın son çeyreğinde takriben 260-300 bin kişiden oluşan tahmini nüfusuyla Osmanlı Devletinin nüfus bakımından kalabalık olan eyaletlerinden birini teşkil etmekteydi.

Tablo-23 Eyalet Nüfusu (1678)

Sosyal Sınıflar	Ev ve Nefer Sayısı
Reaya	33.928
Askeri	254
Müstahfızan	248
Derbendci	2
Menzilci	135
Sekban	4
Barutçu	9
Seyyid	652
imam, hatip ve müezzin ve kadı	325
Muhzır	7
Mütevelli	1
imaret Hademesi	41
Kul oğlu	106
Haleb Gönüllüleri ve Çavuşları	42
Tevabi´-i a´vane ve paşa	19
Zeamet ve Timar Erbabı	71
Şeyh Evladı	26
Muaf	204
Tekye-nişin	2
Ahi baba	1
Tüccar	1
Tercüman	3
Paşa konağı	35
Fakir	137
Saray	2
Mahkeme görevlileri	2
Vakıf Evler	408
Kaysariye ve Havşlar	196
Harap	965
Toplam	37.826

17. Yüzyılda Halep Şehri

 

 Osmanlı Devleti´nde en büyük idari ünite eyalet olup, her eyalet sancaklara, her sancak da kendi içinde kazalara taksim edilmişti. Bir kadının sorumluluk alanının ifade eden kaza ise onun merkezi olan bir kasaba ile çevresinde yer alan köylerden teşekkül etmekteydi. Kazayı teşkil eden köyler askeri ve idari bakımdan "nahiye" adı verilen ve muayyen sayıda köylerden oluşan gruplara ayrılmıştı. Dolayısıyla, bir kaza ünitesindeki başlıca yerleşim birimlerini o kazanın merkezi olan şehir veya kasaba ile onun çevresinde yer alan köyler meydana getiriyordu. Bu bağlamda, Haleb eyaletindeki başlıca yerleşim birimleri olan şehir ve kasabalar ile köylerin 17. yüzyıldaki durumları aşağıda ayrı başlıklar altında incelenecektir.

ŞEHİR VE KASABALAR

Haleb eyaletinin idare merkezi 17. yüzyılın mühim şehirlerinden birisi olan Haleb idi. Ayrıca, Antakya kazasının idare merkezi ve kadim bir şehir olan Antakya da Haleb eyaletinin sınırları içerisinde yer alıyordu. Bu iki şehirden başka, eyalet dahilinde, köylerden daha büyük iskan alanları olan ve sakinlerinin, ziraatin yanı sıra, ufak çapta sınai ve ticari faaliyetlerle de meşgul oldukları çok sayıda kasaba da bulunmaktaydı.

1. Halep Şehri

1.1. Şehrin Genel Görünümü

Halep şehri, 38 derece, 68 dakika ve 5 saniye doğu boylamı ve 40 derece 12 dakika güney enlemi arasında ve denizden 390 metre yükseklikte olup , Kilis ve Bab ovalarıyla Cebel-i Sem´an´ın arızalı arazisinin birleştiği noktada ve basitçe bir mevkidedir. Şehrin doğu tarafı zeytin, fıstık bağlarıyla, kuzey, batı ve güney tarafları meyve ve sebze bahçeleriyle ve yine birçok zeytin ve üzüm bağlarıyla çevrili idi. Şehirde, kuzey yönünden başlayarak güneye doğru akan Kuveyk adında iki üç değirmen döndürür bir nehir bulunmaktadır. Antep´e tabi Çağdigin adlı köyden çıkan ve Haleb´e üç saat mesafede olan Haylan köyüne gelen bu suyun üçte bir miktarı bir su yolu ile Haleb şehrine gelmekteydi. Kuveyk Nehri´ne Antep ve Kilis kazalarında çıkan birçok sular da katılmaktadır. Fazlası Haleb bahçelerini suladıktan ve kendisine Haleb civarında çıkan Aynü´t-Tel ve ´Aynü´l-Beyda suları da katıldıktan sonra, şehrin kenarında ve batısında bulunan üç mahallenin arasından geçerek, güneye doğru akmaktadır. Kışın suyun taştığı zamanlarda çoğalan sular Cebel-i Sem´an´a tabi Han Tuman ve Tel Tukan köyleri arasındaki arazide toplanarak bir küçük göl meydana getirmekte ise de bu göl yazın hararet sebebiyle kuruyordu.

Haleb´in havası kuru ve gayet ılımandır. Fakat, evlerinin çoğu yerel taş ocaklarından elde edilen taşlardan yapılmış olmasından dolayı biraz rutubet meydana gelir. Kışın çok kar yağmamakla birlikte kuru soğuğu tesirlidir. Kışın sıcaklık sıfırın altında 4-5 dereceye, hatta bazı seneler 12 dereceye kadar iner. Yazın ise sıcaklık 40 dereceye kadar çıkar.

Haleb´in çevresinde en az 4 veya 5 milde toprak çok taşlı ve pürüzlüdür. Birçok küçük tepeler vardır ki, bunların çoğu şehrin kurulduğu yerdeki yükseklikler kadardır. Bu arazi yapısı, batı yönünde kuzeye doğru en az 20 mil kadar devam eder ve araya birçok verimli ovalar serpilmiştir. Kuzey ve güney yönlerinde 6 veya 7 milden sonra arazi yapısı düzlük olup, taşlı değildir. Doğu yönünde ise geniş ve verimli bir ova bulunmaktadır.

Haleb şehri ve varoşları sekiz küçük tepenin veya yüksek bir yerin üzerinde kurulmuştur. Şehrin bir bölümünü kuşatan surların geçmişi oldukça eskilere dayanır. Osmanlılar dönemine gelinceye kadar birçok defa tahrip edilmesine rağmen, özellikle Hamdaniler, Eyyubiler ve Memluklar tarafından yeniden tamir ettirilmiştir. 17. yüzyılda Haleb´i ziyaret etmiş olan Evliya Çelebi´nin tasvirine göre, surların asıl girişi Antakya Kapısı olup, bu kapıdan başka şehrin Kireç Kapısı, Şam Kapısı, Bab-ı Neyreb, Kızıl Kapı, Bab-ı Mankusa, Karanlık Kapı, Bab-ı Cüdeyde, Bab-ı Karaca ve Babul-Cinan adlı kapıları vardı. Şehri kuşatan eski duvarlar toplam olarak 7.300 adım, 83 burç, altmış dirsek ve dokuz kapıdan ibaret idi8. Tavernier de Haleb surlarının hendeksiz ve köprüsüz giriş ve çıkış yerleri olan on kapısının olduğunu ve bu kapılara ait anahtarların maiyetinde 750 yeniçeri bulunan bir ağa´nın elinde olduğundan bahsemektedir. Haleb surları, 17. yüzyılda önemini korumaya devam ediyor ve bunların zarar görmemesi için de hükümet tarafından gereken tedbirler alınıyordu.

Haleb´in en önemli yapılarından olan ve Şehba ismiyle de anılan iç kalesi yerleşim alanı içinde tabii bir tepe üzerinde kurulmuştur. Etrafı derin bir hendek ile çevrili olan bu kalenin tarihi oldukça eskilere dayanır. Asur ve Hitit dönemlerinde mevcut olduğu gibi, Bizans döneminde de şehrin korunmasında önemli bir rol oynamıştır. 1169-1170 (H. 565) yılında meydana gelen bir deprem sonucunda yerle bir olan bu kale Nurettin Zengi tarafından yeniden onarılmış (1172-73), içindeki Hz. İbrahim makamı da yine onun tarafından inşa ettirilmiştir". Bundan sonra, Moğol ve Timur istilalarıyla yıkılan Haleb Kalesi sonraki dönemlerde tekrar yenilenmiştir. Osmanlılar zamanında da şehrin iç kalesi önemini korumaya devam etmiştir.

Nitekim, 1678´de kalenin savunmasında bir dizdar ile 165 müstahfız görev yaptığı gibi, içi zamanla toprak vb. şeyler ile dolan kale etrafındaki hendeğin kazdırılarak temizlenmesine de ayrı bir önem veriliyordu. Fakat, sonraki yıllarda artık yeterince ihtimam gösterilmediği için kaleyi kuşatan hendek ortadan kalktığı gibi, kale içinde yer alan binaların çoğu da zamanla yıkılarak harap olmuştur.

Haleb şehrindeki evler genellikle iki katlı olup, her birinin kenarında taştan yapılmış kare bir avlu bulunmaktaydı. Bu avlular taş ile döşenmişti ve ortasında bir fıskiyesi ile bir veya iki tarafında küçük bir bahçesi bulunmaktaydı.
Haleb´de çok sayıda cami olmakla birlikte bunların çok az bir kısmı ihtişamlıydı. Genellikle kare bir alan üzerinde inşa edilmiş olan camilerin arkasında küçük bir bahçesi ile ortasında abdest almak için yapılmış çeşmesi yer almaktaydı. Ayrıca, geniş meydanlarda büyük kare yapılardan ibaret olan hanlar veya kervansaraylar bulunuyordu.
Genellikle dar olan şehrin caddeleri taş ile döşenmişti ve çok temiz tutuluyordu. Alış veriş merkezleri olan pazar yerlerinin üstü örtülü olup, buralarda belirli alanlarda branşlaşmış çok sayıda küçük dükkanlar yer alıyordu ve bunlar gün bitiminde belirli bir saatte kapatılıyordu.

Doğu yönüne uzanan varoşlarda hayvan kesimhanesi yani mezbaha bulunuyordu. Debbağlar, şehrin güney-batısında nehrin yakınında bir hana sahip idiler. Duvarların olmadığı güney yönündeki varoşlarda, yol üzerindeki küçük bir köyde bulunan bu handa debbağlar ip ve kiriş yaparlardı. Bu nedenle burası imalat mevsiminde oldukça pis kokardı. Ayrıca, şehrin batısında bir cam fabrikası bulunuyordu ve basit beyaz cam mamullerinin üretildiği bu fabrikada kullanılan hammaddenin önemli bir bölümü şehre takriben 35 mil uzaklıktaki Ermenaz adlı köyden getiriliyordu.

Şehirin su kaynağını, kuzey-doğu istikametinde 5 mil uzaklıktaki Haylan da nehrin kıyıları yanındaki birçok kaynak teşkil ediyordu. Buradaki su, bir su kemeri ile nakledilmiş olup, topraktan yapılmış borular ile şehrin muhtelif bölümlerine dağıtılmıştı. Şehir halkı bu su yolu kemerini İmparatoriçe Helena´nın yaptırdığına inandığı için, su kaynakları onun adıyla anılıyordu. Haylan´dan kemerlerle şehre getirilmiş olan bu su, içme suyu, mutfak ihtiyacı vb. işlerde kullanılıyordu. Ayrıca, her evin bir kuyusu olmakla birlikte, bu kuyuların suyu hafif acı olduğu için yalnızca temizlik işlerinde kullanılırdı. Halkın içme suyu ihtiyacını karşılamak maksadıyla şehrin birçok mıntıkasına kastel adı verilen çeşmeler yapılmıştı. Evliya Çelebi´nin anlattığına göre, Kanuni Sultan Süleyman Haleb´in muhtelif bölgelerinde 27 kastel yaptırmıştır.

Haleb´de ana ekonomik etkinliklerin toplandığı kent merkezine Medine denirdi. Bir konuda uzmanlaşmış pazarların ve büyük dış ticaret ile baharat ve kumaş gibi en kıymetli ürünlerin ticaretine ayrılmış kervansarayların en yoğun olarak bulundukları bölge burasıydı. Bazen zanaatkarlar da bu bölgede kendilerine yer bulabilirlerdi.

Bab-ı Antakya´yı kaleye bağlayan hattın iki yanına doğru yayılan Haleb Medinesi, her şeyden önce bir ekonomik faaliyet merkezi idi. Osmanlı dönemi bu kentte ekonomik faaliyetlerde gözlenen çok büyük bir genişleme ile ayırt edilmektedir. Sitenin yani Medinenin yüzölçümü, Memluk dönemi sonundan 19. yüzyıla kadar iki kat artarak takriben 5 hektardan 10,6 hektara çıkmıştır. Bir suk´lar ve kervansaraylar bütününe sahip olan Medine´de bir dizi dini yapının da inşa edilmiş olması, kent merkezinin sınırlarını daha da belirgin bir hale getirmiştir. 16. yüzyılda Hüsreviye (1544), Adiliye (1555), Behramiye (1583´e doğru) camileri Medine´nin güney, Ulu Camii (Cami´-i Kebir) de kuzey sınırlarını belirtiyordu. Kent merkezinde belirli bir iş kolunda faaliyet gösteren çarşılar (suk) kent merkezini belirleyen ana unsurlar idi. Çarşıların içine sıkışmış büyük camilerin iç avluları veya iç mekanları kent halkının buluşma yerleri olarak da kullanılıyordu.

Haleb şehri ekonomik sebeplerden dolayı kuzeye ve güneye giden ana ticaret yollan boyunca gelişmesini sürdürmüştür. Memluk döneminde başlayan bu gelişme Osmanlı döneminde daha da hızlanmıştır. Güneye doğru yayılma ise mezarlıkların bu yönde bulunması nedeniyle cılız kalmıştır. Batı yönünde tabakhanelerin buraya taşınmasından sonra (1570) nisbi bir büyüme meydana gelmiştir. Fakat, batı surunun yanından akan ve taştığında önemli zararlar veren Kuveyk Nehri bu yöndeki gelişmeyi engellemiştir.

Haleb´de "Medine"den sonra ikinci önemli alış veriş merkezi, kentin kuzey-doğu kapısındaki Bankusa Çarşısı idi. Bu çarşıda kervan gidiş gelişleri sebebiyle kervan donanımları ve gereçleri ile hacılar, yolcular ve kervancılar için gerekli yiyecek maddelerinin satıldığı dükkanlar yer almaktaydı.

1.2. Mahalleler

Haleb şehrinde ikamete ayrılmış bölgelere, Anadolu´da olduğu gibi, mahalle adı verilmektedir. Osmanlı şehrinde, mahallelerin bir sosyal birim olarak önemli rolleri vardı. Bu özelliği ile mahalle, birbirini tanıyan, bir ölçüde birbirlerinin davranışlarından sorumlu, sosyal dayanışma içinde olan kişilerden oluşmuş bir topluluğun yaşadığı yerdir. Osmanlı dönemindeki tanımıyla, aynı mescitte ibadet eden cemaatin aileleri ile birlikte ikamet ettikleri şehir kesimidir.

İslam şehirlerinde Yahudiler, Hıristiyanlar ve Müslümanların kendi mahalleleri olduğu gibi, Müslümanlar arasında da Araplar, Kürtler ve Türkmenler gibi farklı etnik grupların birbirinden ayrı olarak kendi mahalleleri vardı. Hatta, nesep, kabile bağları veya aynı köylü olmak bile ikamet bölgelerinin teşkilinde önemli rol oynuyordu. Haleb şehrindeki Hıristiyanlar 17. yüzyılda genellikle Cüdeyde mahallesinde, Yahudiler de Yahudi Mahallesinde- toplanmışlardı. Fakat, Bendere ve Bahsita mahallelerinde Yahudilerle Müslümanlar komşu olarak yaşadıkları gibi, Babü´n-Nasr mahallesinde de Hıristiyanlarla Müslümanlar aynı iskan bölgelerini paylaşıyorlardı. Dolayısıyla, Haleb şehrinde başlangıçta din ve kabile bağları temeline dayanılarak kurulmuş olan mahalleler zamanla farklı etnik ve dini unsurları barındıran iskan bölgeleri halini almıştır.

Öte yandan, mahalleler, yalnız sosyal türdeşlerden ibaret olmayıp, aynı zamanda yönetim gayesi için bir araya gelmiş insan topluluklarını da ifade etmektedir. Her mahallenin başında, bugünkü mahalle muhtarı gibi, mahalle sakinlerinin sorunlarıyla ilgilenen ve devlet ile mahalle sakinleri arasındaki ilişkilerde aracı rolünü oynayan bir kethüda bulunurdu. Mahalle kethüdaları da şehir kethüdaslna bağlı olup, onun yardımcısı gibi görev yaparlardı.

Osmanlı şehrinde vergi yükümlüsü reaya tahrir defterlerine ve diğer vergi kayıtlarına bulundukları mahallelere göre ismen yazılmışlardır. Kanun nazarında mahalle sakinleri birbirine müteselsilen kefildir. Yani faili meçhul bir olayın aydınlatılması için toptan sorumlu tutulmuşlardır. Böylece, vergi mükelleflerinin hakkıyla tespiti ve vergilerin eksiksiz toplanmasının sağlanması ile merkezi otoritenin ve genel dirlik düzenin layıkıyla kurulması amaç edinilmiştir.

Haleb şehrinde mahalleler, Medine ve Kale´den itibaren halkalar halinde yayılma eğilimi gösteriyordu ve merkeze yakın bölgelerde daha ziyade zengin tüccarların evleri, merkezden uzaklaştıkça ise halk mahalleleri kendini gösteriyordu. Haleb´in en zengin mahalleleri tüccarların ikamet ettiği, dolayısıyla büyük evlerin bulunduğu Ferafire, Süveyka Ali ve Seffahiye idi. Küçük esnafa ve zanaatkarlara ait evler ise şehri çevreleyen varoşlarda yer alıyordu. Doğu varoşunun uç kesimleri ile güney varoşunda yarı kır hayatı yaşayan yoksul halk bulunuyordu. Karlık ve Tatarlar mahalleleri kırdan kente olan göçler sonucunda meydana gelmişti. Buna karşın, şehrin kuzey varoşunda zengin Hıristiyanlar oturuyordu.

Mahallelerde halkın gündelik ihtiyaçlarını karşılayabilecekleri dükkan grupları da vardı. "Süveyka" adı verilen bu küçük çarşılarda genellikle yiyecek maddeleri ve en gerekli tüketim malları satılırdı. Fakat, şehir halkı çalışmaya şehir merkezine giderler ve ihtiyacı olan özel ürünleri de buradan temin ederlerdi.

Osmanlı Devleti´nde vergilerin vaktinde toplanması, asker şevki ve benzeri bütün sorunların çözümü çoğu kez merkezden gönderilen emirlerle yapılmaktaydı. İşte bu emir ve fermanların istenilen yere zamanında ulaştırılması için ana yolların geçtiği şehir ve kasabalarda uygun aralıklarla menzilhane denilen durak evleri yapılmıştı. Bu çeşit yerlerde oturan halk menzil hizmetleri mukabilinde avarız ve tekalif-i örfiye adı verilen vergilerden muaf sayılırdı. Bu cümleden hareketle, Haleb şehrinde Hamza Bey mahallesi sakinleri 17. yüzyılda "menzilci" olarak görev yapıyorlardı. Daha önceki dönemlerde de bu hizmeti ifa ettikleri anlaşılan bu mahalle sakinleri 4 menzil beygiri beslemeleri karşılığında avarız, nüzül, sürsat vb. vergilerden muaf tutulmuşlardı.

Bab-ı Ahmer haricinden Bab-ı Mankusa´ya varıncaya dek kale hendeği içinde yer alan Handek-i Baluc mahallesi (Hindiyan40 ile birlikte), 17. yüzyılın ortalarından itibaren tamamen harab ve ahalisi perişan olmuştu. Bu mahalle halkı başka mahallelere göç ettiklerinden burası aynı yüzyılın sonlarına doğru boş ve bakımsız kalmıştı. Nitekim, 18. yüzyıla gelindiğinde kaynaklarda artık bu mahalleden bahsedilmediği görülmektedir.

Osmanlı Devleti´nde fakir olanlar ve dini nitelikli belirli bir hizmeti ifa edenler de bazı vergilerden muafiyet sağlanmak suretiyle gözetilirdi. Mesela, Haleb şehrinde salih kişilerin mezarlarının bulunduğu Makam mahallesi halkı hem fakir hem de derviş-nişin kişiler oldukları için, 17. yüzyılda avarız ve sair vergilerden muaf tutulmuşlardı.

Haleb şehrinde, büyük mahalleler zukak (=sokak) adı verilen alt idari birimlere ayrılmıştı. Sokaklar, genellikle şehrin büyük mahallelerinde görülmekte olup, 17. yüzyılda Haleb´in en büyük mahallesi olan Haric-i Babü ´n-Nasr´da 22, Şen atlıda 10, Beyyada da 3 ve Altun-Boğa mahallesinde de 2 sokak yer almaktaydı. Ayrıca, Bahsita, Muhammed Bey, Nuhiyye ve Oğul Bey adlı mahallelerin de birer sokağı vardı. Zamanla fiziki bakımdan büyüyen ve nüfusu kalabalıklaşan zukaklar idari bakımdan bağlı oldukları mahallelerden ifraz edilerek müstakil mahalleye dönüştürülürdü. Mesela, 17. yüzyılda Haric-i Babü ´n-Nasra tabi olan Hezzaze ve Besatine adlı zukakları 18. yüzyılda artık müstakil mahalleler olarak görmekteyiz.

Haleb şehrinin 1616-1626 yılları arasında 75, 1657 ve 1678 yıllarında da 74 mahallesi vardı. Fakat, 17. yüzyıl boyunca Haleb şehrinin mahalle sayısı esasen hep aynı kalmıştır. Yani, bu zamanda şehrin 74 mahallesi vardı (bkz. Tablo-4). Çünkü, ilk iki tahrirde Bahsita ve Yahudiyan adlı iskan mahalleri müstakil mahalleler olarak gösterilmiş; ancak Yahudi mahallesinin Bahsita´ya tabi olduğu ifade edilmiştir. 1678´de ise bu ikisi yani Bahsita ve Yahudiyan artık birlikte yazılmıştır.
17. yüzyılda mahallelerin 26´sı yani yaklaşık % 35´i eski surların iç kısmında, 48´i yani yaklaşık % 65´i de surların dışında yer almaktaydı. Sur dışında yer alan mahallelerin 13´ü (% 27´si) şehrin kuzeyinde, 27´si (yaklaşık % 56´sı) doğu ve kuzey-doğu istikametinde, 5´i (yaklaşık olarak % batısında ve 3´ü (% 6´sı) de güneyinde bulunuyordu (bkz. Haleb Şehir Planı).

18. yüzyıla gelindiğinde ise Haleb şehrindeki mahalle sayısı 82´ye yükselmiş olup, bunların yaklaşık 1/3´ini teşkil eden 28´si eski surların içinde, 2/3´sini teşkil eden 54´ü de surların dışında yer almaktaydı. Surların dışında yer alan mahallelerin 29´u doğu tarafında, 16´sı kuzeyinde, 9´u da güneyinde ve batısında bulunuyordu.
Daha gerilere baktığımızda ise; Haleb şehrinin 1536´da 71, 1550 ve 1570 yıllarında 68, 1584´te de 69 mahallesinin olduğu görülmektedir. Ayrıca, şehirde bir Yahudi cemaati de yer almaktaydı.

Cami´ü´l-´Ubeys, Debbağatü´l-´Atik, ibn-i Nuseyr ve Zukakü´l-Meşk adlı 4 mahalle 17. yüzyılda kurulmuş ya da isim değişikliğine uğramış olan mahallelerdir. Ayrıca, 16. yüzyılda tek bir idari birim olarak görülen Cellum mahallesi, 17. yüzyılda Cellumü´l-Kübra ve Cellumü´s-Suğra adlı iki ayrı mahalleye ayrılırken, Me´adi Haric-i Babü´l-Makam maa Dahil-i Babü´l-Makam adlı mahalle de Me´adi ve Havarina (nam-ı diğer Dahil-i Babü´l-Makam) adlı iki ayrı mahalleye bölünmüştür.

18. yüzyıla gelindiğinde, 17. yüzyıldan farklı olarak, el-´Acem, el-´Ayneyn, Besatine, el-Ekrad, el Hezzaze, Kattan, Küçük Kellase, Müstadem Bey, Sekhane (Sihane), Şahin Bey, Şemma´in ve Şeyh Arabi adlı 12 yeni mahallenin daha kurulduğunu görmekteyiz. Bunlardan Şeyh Arabi´nin Şeyh Yaprak adlı mahalleden ayrılmak suretiyle kurulduğu anlaşılmaktadır. Zira, 17. yüzyıl kayıtlarında Şeyh Yaprak mahallesinin Şeyh Arabi adıyla da bilindiği ifade edilmektedir. Ayrıca, Ekrad-ı Balat adlı mahalle 18. yüzyılda Balat el-Fevkani ve Balat et-Tahtani olmak üzere iki ayrı mahalleye bölünürken, Dahil-i Babul-Makam adıyla da bilinen Havarina mahallesi de 18. yüzyılda idari bakımdan Havarina ve Dahil-i Babü´l-Makam olmak üzere yine iki ayrı mahalleye bölünmüştür.
Yukarıda da bahsettiğimiz gibi, bazı zukaklar zamanla gelişerek nüfus ve fiziki bakımlardan büyüdükleri için bunlar, idari bakımdan halkın işlerinin kolaylaştırılması maksadıyla (özellikle vergilerin tespiti ve toplanmasında), müstakil mahalle yapılmışlardır. Nitekim, 17. yüzyılda idari bakımdan Haric-i Babü´n-Nasr´a tabi olan Besatine, el-Ekrad ve Hezzaze adlı zukaklar ile Muhammed Bey´e tabi olan Kattan ve Nuhiyye´ye tabi olan Küçük Kellase adlı zukaklar 18. yüzyılda artık müstakil birer mahalleyi teşkil etmektedirler. Buna karşın, 16. yüzyılın sonlarında mevcut olan ´Asale, Çocuk oğlu ibn-i Malik ve ibn-i Cüneyd adlı 3 mahalleyi 17. yüzyılda, 17. yüzyılda mevcut olan Göllücek ve Handek-i Baluc maa Hindiyan adlı mahalleleri de 18. yüzyılda artık görememekteyiz. Bu mahalleler, çevrelerinde bulunan komşu mahalleler ile birleştirilmiş olabileceği gibi, zamanla bunların adları da değişmiş olabilir. Nitekim, 16. yüzyıl tahrir defterlerinde adları Hacılar, Kastel-i Yakub, Makam-ı Halil, Mekabir nam-ı diğer Urgancı, Mekabirü´l-Gureba, Melendi, Sahat Altunboğa ve Sahtin olarak zikredilen 7 mahallenin adları, 17. yüzyıl avarız-hane defterlerinde sırasıyla Haccac, İbn-i Yakub, Makam, Megayir, Tiirbetü´l-Gureba, Menendi, Altun-Boğa ve Suhtalı olarak geçmektedir. Bundan sonraki dönemlerde de mahalle adlarının değişmiş olması ihtimali oldukça yüksektir. Zira, bölge halkı iskan mahallerinde bulunan bazı yapıların (cami, çeşme, han, çarşı, meydan, vb.) adlarını da kendi mahallelerinin isimlendirmesinde kullanıyorlardı. Mesela, Haleb şehrindeki mahallelerden Haccac için el-Bakraci, Saçlıhan-ı Fevkani için Harun Dede, Saçlıhan-ı Tahtani için Ağacık, ´Anter için Kastelü´z-Zeytun ve Musabin için de Kastelü´l-Haccarin adları kullanılmaktaydı.

Haleb şehrindeki mahallelerin adlandırılması çeşitli unsurlara dayanmaktadır. Bunların bir kısmı şahıs adlarına (Hamza Bey, İbn-i Yakub, el-Mar´aşi gibi) dayanırken, büyük bir kısmı da orada icra edilen meslek çeşitleri ile (kürkçü, sabun imalatçıları veya satıcıları, kurye, kervan klavuzları ve mum imalatçıları gibi), mahalli sınırtaşları (mağara, mezar, cami, kapı, çarşı ve çeşme gibi) ve sosyal gruplara (İranlılar, Kürtler, Tatarlar, Hıristiyanlar, Yahudiler ve Havranlılar gibi) dayanmaktadır. Fakat, bundan mahalleye adını veren unsur ya da unsurların her zaman için o iskan bölgesinde bulunduğu anlamı çıkarılmamalıdır. Zira, Ekrad mahallesi sakinleri 18. yüzyılda artık sadece Kürtler´den oluşmuyor, daha ziyade, başka Müslüman unsurlarla Hıristiyanlardan meydana geliyordu. Aynı şekilde, Yahudi mahallesinde de çok sayıda Müslüman yerleşmişti.

1616´da Haleb şehrinin en büyük mahallesi Haric-i Babü´n-Nasr olup, bu mahallede toplam olarak 524 hane bulunmaktaydı. Şehrin diğer büyük mahalleleri olan Sahat Biza´da 218, Bahsita´da 203, Cellumü´l-Kübra´da 185, Haric-i Babü´l-Cinan´da 183 ve Şeri´atlı´da da 171 hane yer alıyordu. Bu zamanda Haleb´in en küçük iskan alanları ise; 21 hane vergi nüfuslu Hanü´s-Sebil ve 22 hane vergi nüfuslu İbn-i Maraşi ile 23 hane vergi nüfuslu Zukakü´l-Meşk adlı mahalleler idi (bkz. Tablo-18).

 

17. Yüzyılda Haleb Şehrinin Yerleşim Planı (Mahalleler)

 

 

1 ´Akabe (E6), 2 Akyol (K2), 3 Altun-Boğa (K8), 4 ´Anter (L3), 5 Bab-ı Kinnesrin (E9), 6 Bahsita (E4), 7 Bendere (G5), 8 Beyyada (K6), 9 Cami´U´l-´Ubeys (G10), 10 Cellûmü´l-Kübra (E8), 11 Cellûmü´s-Suğra (E9), 12 Cisrü´z-Zelahif (C6), 13 Cübb-i Esedullah (E6), 14 Cübeylc (K5), 15 Cüdeyde (F3), 16 Çukur Kastel (K4), 17 Çukurcuk (M5), 18 Dahil-i Babü´l-Makam (Hll), 19 Dahil-i Babü´n-Nasr (G5), 20 Dahil-i Babü´n-Neyreb (J10), 21 Debbağatü´l-´Atik (F5), 22 Dellalin (N3), 23 Dudular (M7), 24 Ebrac (M6), 25 Ekrad-ı Balat (N7), 26 Elmacı (J3), 27 Ferafire (H6), 28 Ferrayin (N4), 29 Haccac (M6), 30 Hamza Bey (M4), 31 Hanü´s-Sebil (L5), 32 Harab Han (K4), 33 Haric-i Babü´n-Nasr (G1-G3), 34 İbn-i Mar´aşi (J4), 35 İbn-i Nuseyr (L6), 36 İbn-i Ya´kûb (M4), 37 Kadı´asker (N5), 38 Kal´atü´ş-Şerif (F10), 39 Karlık (03), 40 Kasila (K10), 41 Kastel-i Maverdi (J3), 42 Kavansa (B5), 43 Kellase (CIO), 44 Makam (G13), 45 Me´adi (H12), 46 Megayir (D 13), 47 Melendi (M3), 48 Musabin (E6), 49 Meşarika (A6), 50 Meşatiye (N4), 51 Meydancık (Mil), 52 Muhammed Bey (M 10), 53 Nuhiyye (K2), 54 Oğul Bey (K7), 55 Saçlı Han-ı Fevkani (N5), 56 Saçlı Han-ı Tahtani (N6), 57 Safsafa (L9), 58 Sahat Biza (G10), 59 Süveykatü´l-´Ali (G6), 60 Süveykatü´l-Hatim (F6), 61 Şakir Ağa (N5), 62 Şeri´atlı (Jl), 63 Şeyh Yaprak (L2), 64 Şümeysatiyye (L3), 65 Tatarlar (04), 66 Teli ´Arranin (M9), 67 Türbetü´l-Gureba (H3).

Tablo-4 Haleb Şehrinin Mahalleleri

Mahalleler	Sokakları
´Akabe
Akyol
Altun-Boğa60	Dehdile ve el-Bostan
´Anter
Bab-ı Kinnesrin
Bahsita maa Yahudiyan	eş-Şeyh61
Bendere maa Yahudiyan
Beyyada	Ferid oğlu. Hoca Sa´dullah ve ´Aynani
Cami´ü´l-´Ubeys
Cellumü´l-Kübra
Cellumü´s-Suğra
Cisr-i Zelahif62
Cübb-i Esedullah
Cübeyle
Cüdeyde-i Nasara
Çukur Kastel
Çukurcuk
Dahil-i Babü´n-Nasr
Dahil-i Babü´n-Neyreb
Debbağatü´l-´Atik
Dellalin
Dudular
Ebrac
Ekrad-ı Balat63
Elmacı
Ferafıre
Ferrayin
Göllücek
Haccac nam-ı diğer Cübb-i Karaman
Hamza Bey
Handek-i Baluc maa Hindiyan
Hanü´s-Sebil
Harab Han
Haric-i Babü´l-Cinan	´Abire ve Şüca´
Haric-i Babü´n-Nasr	Abdülhayy, Abdürrahim64, ´Atvi-i Kebir nam-ı diğer Müballat, ´Atvi-i Sağir, Bali, Besatine, Ekrad, Erba´in, Gattas, Hezzaze, İbn Menfuş65, Ka´ka, Kavvas, Kir, Muğarbiliyye66, Şabura67, Şimali, Tubeyle68, Tuma Abdülaziz, Tuma Bişara, Tuma Hedaya69, Zehre
Havarina nam-ı diğer Dahil-i Babü´l-Makam
Mahalleler	Sokakları
Ibn-i Mar´aşi
İbn-i Nuseyr
Ibn-i Ya´kub
Kadı´asker
Kal´atü´ş-Şerif
Karlık
Kasila
Kastel-i Maverdi
Kavansa
Kellase
Makam
Me´adi
Megayir
Menendi nam-ı diğer Kozanlı™
Meşarika
Meşatiye72
Meydancık
Muhammed Bey	Kattan73
Musabin74
Nefs-i Yahudiyan
Nuhiyye	Küçük Kellase75
Oğul Bey	´Atruş76
Saçlı Han-ı Fevkani
Saçlı Han-ı Tahtani
Safsafa nam-ı diğer Haric-i Babü´n-Neyreb
Sahat Biza
Mahalleler	Sokakları
Suhtalı77
Süveykatü´l-´Ali78
Sü vey katü´ 1 -Hati m
Şakir Ağa
Şeri´atlı	Cübeybe, Ebubekir, Mezra´a, Mu´attama, Sa´dullah Çelebi, Sabura, Şemsiye, Tavil, Zehre, Ziyaret79
Şeyh Yaprak nam-ı diğer Şeyh Arabi
Şiimeysatiyye
Tatarlar
Teli ´Arranin
Türbetü´l-Gureba80
Zaviye
Zukakü´l-Meşk

1678´de Haleb şehrinin en büyük mahallesi yine 22 sokağı olan Haric-i Babü´n-Nasr olup, bu mahallede 1101 ev ve kaysariye bulunmaktaydı. İkinci büyük mahallesi olan Şeri´atlı´da 429 ev ve kaysariye; diğer büyük mahalleleri olan Sahat Biza´dz 399, Cellumü´l-Kübradn 396, Bahsita´da 318, Megayir´de 269, Haric-i Babul-Cinari da 309, Kasila da 292, Muhammed Bey´de 280, Kellase´de ve Cübeyle´de 269, Dahil-i Babü´n-Neyrebde 250, Akyol´da 236, Cübb-i Esedullah´da 227, Kal´atuş-Şerifte de 222 ev ve kaysariye yer almaktaydı.

1678´de Haleb´in en küçük iskan alanları ise 38 evle Çukurcuk, 40 evle Zukakü´l-Meşk ve Makam, 48 evle Hanü´s-Sebil, 52 evle İbn-i Mar´aşi ve 55 evle Türbetü´l-Gureba adlı mahalleler idi. Bunlar, türbe ve ziyaretgahlar çevresinde yer almaları ya da diğer mahalleler arasında sıkışıp kalmaları gibi sebeplerden dolayı fazla büyüme şansına sahip olamamışlardır.

Haleb şehri mahalleleri ve sokaklarının çoğunda Müslümanlar oturuyordu. Yahudiler şehrin Bendere, Bahsita ve Yahudi mahallelerinde toplanmışlardı. Fakat, daha sonra Müslümanların Bahsita´yı terk etmeleri ve komşu mahalle olan Bendere´deki Yahudilerin de buraya gelerek yerleşmeleri neticesinde Bahsita tamamen bir Yahudi mahallesi halini almıştır.
Hıristiyanlar ise 1627 tarihli bir cizye defterinden anlaşıldığına göre tamamen bir Hıristiyan mahallesi olan Cüdeyde ile Babü´n-Nasr mahallesinin bir çok sakağında oturuyorlardı. Ayrıca, Şeri´atlı mahallesinde de az sayıda Hıristiyan bulunmaktaydı.

1.3. Kaysariyeler

Haleb şehrindeki mahallelerin çoğunda "kaysariye" (=kaysarlık ya da kısariyye) adı verilen ve muhtelif sayıdaki odalardan oluşan binalar da bulunmaktaydı. Kaysariye, dışarıdan gelen tüccarların ikametleri süresince dükkan ve oda kiraladıkları hanlar olmakla birlikte, özellikle yoksul yabancıların, Araplar´ın ve Bedeviler´in kaldıkları yerlere de kaysariye deniyordu. Nitekim, 1678 tarihli avarız-hane defterinde Haleb´deki birçok kaysariyede Arapların ikamet ettiklerini tespit edebilmekteyiz. Yine, Abraham Marcus da 18. yüzyıl Kadı Sicilleri´ne dayanarak Bedeviler´in yaşadığı çok sayıdaki kaysariyelerin varlığından söz etmektedir.
18. yüzyılda Haleb´i ziyaret etmiş olan Alexander Russell, kaysariyeyi genellikle yabancıların (Arap, Kürt, Türk ve Ermeni Hıristiyanlar) oturduğu, her biri iki veya üç gözlü yapılar olarak tanımlamakta ve odaların açıldığı taş ile döşeli geniş alanın da herkese ait olduğunu söylemektedir. Çeşmesi bulunmayan bu çeşit yapılarda, halk günlük su ihtiyacını genellikle ortaklaşa kullanılan su kuyularından temin ediyordu.

Haleb´deki kaysariyeler 2 ila 80 oda arasında değişen oda kapasitesine sahip olan iskan yerleri olarak da tanımlanabilir. Bunların çok az bir kısmı iki katlı olup, odalarının bir kısmı üst katında, bir kısmı da alt katında yer alıyordu. Mesela, Sahat Biza mahallesinde ´Adiliye Camii vakfı olan bir kaysariyenin 23´ü üst katında ve 16´sı da alt katında olmak üzere toplam olarak 39 odası vardı. Fakat, kaysariyelerin büyük çoğunluğu, muhtemelen bitişik düzende yapılmış, tek katlı ve muhtelif sayılardaki odalardan meydana geliyordu.

Haleb şehrindeki kaysariyeler, mülk ve vakıf olmak üzere, iki çeşitti. Bunlardan mülk olanlar avarız vergisine dahil edilmiş, vakıf olanlar ise bu vergiden muaf sayılmışlardır. Mülk olan kaysariyeler, genellikle kethüda, zaim, sipahi, yeniçeri, seyyid ve müderris gibi, şehrin ileri gelenlerine ait olup, bazılarının birden fazla sahibi yani ortağı vardı. Bazı kaysariyelerin mülkiyeti ise kadınlara aitti88. Vakıf olanlar da genellikle tekke ve camilere vakfedilmişti.

16. yüzyılda ve 17. yüzyılın başlarında Haleb şehrindeki kaysariyelerin sayısı çok fazla değildi. Nitekim, 16. yüzyılda Haleb şehrinde, daha ziyade iktisadi maksatla yapılmış, 5 kaysariye bulunmaktaydı. Bunlar, Hoca Mahmud, Temerrüz, Mısır Bay ve Kanim Bay adlı kaysariyeler ile Dukakin-zade Mehmed Paşa külliyesindeki bir kaysariye idi.

1616 yılında Haleb şehrinde yine 5 kayseriye bulunmakta olup, bunların 2´si Süveykatü´l-´Ali mahallesinde, diğerleri de Göllücek, Haric-i Babü´l-Cinan (Zukakü´l-´Abire´de) ve Haric-i Babü´n-Nasr (Zukak-ı Erba´in´de) mahallelerinde yer alıyordu.
1678 yılma gelindiğinde şehirdeki kaysariyelerin sayısında muazzam bir artışın meydana geldiği görülmektedir ki, bu zamanda Haleb şehrinde, 17. Yüzyılda Haleb Eyaleti ve Türkmenleri 101 muhtelif mahallelere dağılmış, toplam olarak 192 kaysariye yer almaktaydı(bkz. Tablo-5).

Tablo-5 Kaysariyelerin Mahallelere Dağılımı

Mahalleler	Kaysariye Sayısı
´Akabe	1
Akyol	3
Altun-Boğa	3
Bab-ı Kinnesrin	6
Bahsita maa Yahudiyan	3
Bendere maa Yahudiyan	6
Beyyada	4
Cellumü´l-Kübra	12
Cellumü´ s-Suğra	1
Cübb-i Esedullah	14
Cübeyle	2
Dahil-i Babü´n-Nasr	3
Dahil-i Babü´n-Neyreb	4
Debbağatü´l-´Atik	1
Dell alin	1
Elmacı	6
Ferafıre	2
Hanü´s-Sebil	1
Harab Han	2
Haric-i Babü´l-Cinan	3
Haric-i Babü´n-Nasr	45
Ibn-i Mar´aşi	1
Ibn-i Ya´kub	1
Karlık	4
Kastel-i Maverdi	4
Kellase	1
Makam	1
Meşarika	4
Meşatiye	1
Muhammed Bey	1
Musabin	5
Nefs-i Yahudiyan	1
Nuhiyye	2

Tablo-6 Kaysariyelerin Oda Kapasiteleri (1678)

Mahalleler		Kaysariye Sayısı
Oda Kapasitesi	Kaysariye Sayısı	Toplam Oda Sayısı
2	2	4
3	2	6
4	6	24
5	9	45
6	11	66
7	10	70
8	19	152
9	10	90
10	16	160
11	5	55
12	12	144
13	8	104
14	5	70
15	6	90
16	10	160
17	3	51
18	2	36
19	2	38
20	4	80
21	2	42
22	3	66
23	1	23
24	4	96
25	1	25
26	3	78
27	3	81
28	1	28
32	2	64
Sahat Biza		15
Süveykatü´l-´Ali		13
Silveykatü´ 1-Hatim		3
Şeri´atlı		11
Türbetü´l-Gureba		1
Toplam		192
Oda Kapasitesi	Kaysariye Sayısı	Toplam Oda Sayısı
33	3	99
36	3	108
39	2	78
40	1	40
42	1	42
50	2	100
72	1	72
80	1	80
Belirtilmeyen	16	16
Toplam	192	2.583

Halep şehrinde en fazla kaysariye Haric-i Babü´n-Nasr mahallesinde olup, bu mahallede 1678´de toplam olarak 45 kaysariye bulunmaktaydı. Yine, bu zamanda Sahat Biza mahallesinde 15, Cübb-i Esedullah mahallesinde de 14 kaysariye yer alıyordu.
Seyyah d´Arvieux´xm verdiği bilgiye göre ise, Haleb şehrinde 1683´te toplam olarak 187 kaysariye yer almaktaydı91. Dolayısıyla, d´Arvieux´un verdiği rakam ile 1678 tarihli avanz-hane defterinde yer alan rakam arasında çok yakın bir benzerlik bulunmaktadır.
Öte taraftan, Haleb şehrinde yer alan 192 kaysariyede toplam olarak 2.583 oda bulunmaktaydı. Tablo-6´dan da anlaşılacağı üzere, 1678´de Haleb´de mevcut olan 192 kaysariyenin 85´i yani yaklaşık % 44´ü 2 ila 10 oda, 57´si yani yaklaşık % 30´u 10 ila 20 oda, 34´ü yani % 18´i de 21 ila 80 oda arasında değişen bir büyüklüğe sahip idiler. Geriyen kalan 16 kaysariyenin oda kapasitesi ise belirtilmemiştir.

 

17. Yüzyılda Haleb Kasabaları ve Köyleri

3. Kasabalar

Kasabalar, çevresindeki köylere nazaran idari ve ekonomik bakımdan üstünlüğü olan, iktisadi faaliyetleri tarım ve hayvancılığın yanı sıra küçük çapta ticaret ve sanayi mallan üretimine de dayanan merkezlerdir. Bunların bazıları geçmişte önemli birer şehir olup, zamanla muhtelif sebeplerden dolayı eski önemini yitirmiş olan yerlerdir. Dolayısıyla, kasabalar genellikle birkaç mahalleden oluşan ve şehirlere nisbetle küçük olan yerleşim birimleri olarak da tanımlanabilir.
17. yüzyılda Haleb eyaleti dahilinde çok sayıda kasaba yer almakta olup bunlar; Bab, Belen, Cebbul, Cisr-i Şuğur, Deyrguş (=Dergüş), Eriha, Harim, İdlibü´s-Suğra, Ma´arretü´l-Mısrin, Ma´anetü´n-Nu´ınan, Sermin, Şeyhü´l-Hadid ve Tizin adlı kasabalardı. Bunların 17. yüzyıldaki yerleşim durumları aşağıda ayrı başlıklar altında incelenecektir.

3.1. Bab Kasabası

Haleb kazasına tabi Bab nahiyesinin kasabası olan ve Haleb şehrinin doğusunda yer alan Nefs-i Bab´ın 1678´de Vüstaniyye, Şimaliyye, Garbiyye, Fakus, Muhtesib, Savafin ve Şarkiyye olmak üzere 7 mahallesi vardı. Bu mahallelerde, 364´ü reaya ve 2´si askeri ve imam olmak üzere, toplam olarak 366 nefer yetişkin Müslüman erkek nüfusu yaşıyordu. Bab kasabasının en büyük mahallesi olan Vüstaniyye´de 115 nefer reaya, 1 nefer askeri ve 1 nefer de imam bulunuyordu. Diğer mahallelerden Şimaliyye´de 75, Savafin´de 61, Muhtesib´de 53, Garbiye´de 30, Fakus´ta 25, Şarkiyye´de ise 5 nefer yetişkin erkek nüfusu yer almaktaydı.
Bab kasabasının 16. yüzyılın başlarında 6, 1526´dan itibaren de 7 mahallesi bulunmaktaydı. Mahalle adlarına bakıldığında, 17. yüzyılın sonlarına kadar önemli bir değişikliğin olmadığı görülmektedir. Sadece Vüstaniyye´nin 16. yüzyılda yine aynı anlamı taşıyan "Evsat" adıyla bilindiğini görmekteyiz. Buna karşın kasaba nüfusunda 16. yüzyıla nazaran bir düşüş yaşanmış, 1550´de kasabadaki yetişkin erkek nüfusu 589´u hane (evli), 2´si mücerred (bekar) ve 10´u imam olmak üzere 601 nefer iken 1678´de 366 nefere inmiştir.

3.2. Belen Kasabası

"Bilan" veya "Beylan" şeklinde de telaffuz olunan "Belen" kelimesi Türkçe´de "iki dağ arasındaki yer, geçit" anlamına gelir. ´Amik ovasını Akdeniz´e bağlayan Antakya-İskenderun yolu üzerinde Amanos Dağlan´nın geçit noktasında yer alan Belen´in adına ilk defa Kanuni Sultan Süleyman zamanında rastlanır.
Belen kasabası, Kanuni Sultan Süleyman´ın yol üzerinde inşa ettirdiği han ve imaretin vakfı olup, kasaba halkı, kendi imkanları ile besledikleri 20 menzil beygirini ulakların hizmetine sundukları gibi, Antakya´dan Payas´a gelinceye kadar yol üzerindeki derbendlerde de hizmet ederlerdi. Kasaba halkı bu menzilcilik ve derbendcilik hizmetlerine karşılık olarak da avarız ve şair tekalif-i örfiyeden muaf tutulmuşlardı.

Antakya´nın kuzeyinde yer alan ve 17. yüzyılda Bakras kazasının merkezi olan Belen kasabasının 1678´de Muhlis Ali, Saksı, Kara-Hüseyin, Şenbük, Bakras, Kumar-oğlu ve Kilise olmak üzere 7 mahallesi vardı. Kasabanın nüfusu ise 333´ü reaya, 15´i imam, 7´si zaim, 16´sı seyyid, 4´ü imaret hademesi ve 5´i de yeniçeri, kul oğlu, ahi-baba, tüccar ve cami görevlisi olmak üzere, toplam olarak 380 nefer Müslüman ile 255 nefer Hıristiyandan ibaretti. Buna göre, kasabanın toplam yetişkin erkek nüfusu 635 nefer olmaktadır ki, 17. yüzyılda Belen´i ziyaret etmiş olan Evliya Çelebi de burada üstü toprakla örtülü 700 kadar evin bulunduğunu zikretmektedir.

Kasabanın mahallelerinden biri olan Şenbük, 16. yüzyılda Bakras nahiyesinin bir köyü iken, 17. yüzyılda Belen´in daha fazla genişlemesi üzerine bu yeni kasabanın bir mahallesini teşkil etmiştir. Zira, Belen 16. yüzyılın ortalarında henüz bir kasaba statüsünde değildi. Bu kasabanın gelişmesiyle birlikte daha önce bir kaza merkezi olan Bakras kasabası da gittikçe önemini kaybederek Belen karşısında sönük kalmıştır. Nitekim, 1678´de Bakras´ı halen aynı adı taşıyan kazanın artık 45 nefer yetişkin erkek nüfusu olan bir köyü olarak görmekteyiz. Halbuki 1550 yılında Bakras kasabasının 152´si hane, 60´ı mücerred ve 3´ü imam olmak üzere 215 nefer yetişkin erkek nüfusu bulunmaktaydı. Evliya Çelebi de Bakras´ın 150 akçelik bir kaza olduğunu, kethüda yeri, yeniçeri serdarı ve kale dizdarı ile 150 kadar kale neferi olduğundan bahsetmektedir. Öyle anlaşılıyor ki, sonraki yıllarda Bakras´ın önemini kaybetmesiyle birlikte burası kaza merkezi olmaktan çıkartılmış ve buna paralel olarak da nüfusu önemli miktarda azalmıştır. Bu arada, Belen kasabasının Bakras adında bir mahallesinin olması, eski yerleşim yerlerini terk eden Bakraslıların bu mahallede yerleştiği izlenimini de vermektedir.

3.3. Cebbul Kasabası

Cebbul, Haleb´in güney-doğusunda yer almaktadır ve 17. yüzyılda Haleb kazasına tabi bir kasabadır. Bu kasabanın 1678´de dört mahallesi olup, bunlar coğrafi konumlarına göre adlandırılmışlardı. Bu mahallelerin en büyüğü olan Kıbliyyenin 54, ikinci büyük mahallesi olan Garbiyye´nin 40, üçüncü büyük mahallesi olan Şimaliyye´nin 32 ve küçük mahallesi olan Şarkiyye´nin ise 24 nefer Müslüman yetişkin erkek nüfusu vardı. Kasabanın toplam vergi nüfusu ise bu zamanda 150 neferden ibaret idi.
Cebbul, 16. yüzyılda kalabalık sayılabilecek bir nüfusa sahip olmakla birlikte henüz bir kasaba olmayıp köy statüsündeydi ve mahallesi de yoktu. Köy statüsünde iken Cebbul´un 1550´de 188´i hane, 33´ü mücerred ve 3´ü de imam olmak üzere toplam olarak 224 nefer yetişkin erkek nüfusu bulunmaktaydı. Dolayısıyla, bu iskan mahallinin nüfusu 1678 yılına gelindiğinde hane bazında artmadığı gibi bir miktar da azalmıştır.
Cebbul kasabası, aynı adla anılan gölün hemen kuzeyinde kurulmuştu ve bu gölde öteden beri önemli miktarda tuz çıkartılıyordu. Bu kasabanın gelişmesi de buradaki tuz üretimine dayanmaktadır. Cebbul tuzlasından elde edilen tuz birinci derecede olup, gayet beyaz, temiz ve lezzetliydi. Mukataa yoluyla işletilen buradaki tuzlanın yıllık geliri 1550´de 700 bin akçe idi.

3.4. Cisr-i Şuğur Kasabası

Şuğur kazasına bağlı olan Cisr-i Şuğur nahiyesinin 1678´de yeni ve eski (´atik) Cisr-i Şuğur olmak üzere iki kasabası vardı. Kaza merkezi olan Cisr-i Şuğur kasabasında 313 reaya, 40 müstahfız, 30 hademe, 5 seyyid ve 1 zaim olmak üzere toplam olarak 389 nefer Müslüman ile 33 nefer Hıristiyan ve 4 nefer de Yahudi yaşıyordu. Bu kasabanın arazisi, devrin Osmanlı padişahı tarafından bir hatt-ı hümayunla Sadrazam Köprülü Mehmed Paşa´ya hibe ve temlik edilmiş; burayı yeniden iskan ettiren Köprülü Mehmed Paşa da Müslüman hacıların ve yol üzerindeki binaların korunması maksadıyla inşa ettirdiği bir kale ile imaret ve camiye Cisr-i Şuğur kasabasını vakfetmiştir.

Bundan dolayı kasaba halkı avarız vergisinden muaf tutulmuşlardır. Öyle anlaşılıyor ki, bu kasabada bulunan 40 müstahfız da bahsi geçen kalede görev yapmaktaydı.
´Atik Cisr-i Şuğur´a gelince; bu kasaba Fevkani, Tahtani, Meşarika ve Meydan adlı 4 mahalleye taksim edilmişti ve burada 1678´de toplam olarak 183 nefer reaya ile 6 nefer imam ve hatip yaşamaktaydı. Dolayısıyla, ´Atik Cisr-i Şuğur bu bölgede kurulmuş olan eski kasabayı, ötekisi ise yenisini işaret etmektedir.
16. yüzyılda ise Şuğur kasabasının (Nefs-i Şuğur) Meşarika, Meydan, Havarna ve Vadi adlı 4 Müslüman mahallesi ile bir Ermeni mahallesi bulunmaktaydı. Ayrıca, Vadi adlı mahalle de "Tahtani" ve "Fevkani" olmak üzere iki kısma taksim edilmişti. Dolayısıyla, ´Atik Cisr-i Şuğur´da yer alan Meşarika, Meydan, Tahtani ve Fevkani adlı mahalleler 16. yüzyılda da mevcut olan iskan yerleriydi.
Cisr-i Şuğur´u önemli kılan ise Lazkiye ile Haleb ve Hama arasında işleyen önemli ticaret yollarının üzerinde yer almasıdır. Zira, kasabaya adını veren köprü (cisr) Haleb, Hama, Tedmür ve diğer istikametlerden gelip Lazkiye´ye ulaşmak isteyen yolcuların geçmek zorunda oldukları asi Nehri üzerinde kurulmuştu.

3.5. Deyrguş (-Dergüş) Kasabası

Antakya´nın güneyinde yer alan ve aynı adlı kazanın (Deyrguş) merkezi konumunda bulunan Deyrguş kasabasının 17. yüzyılda mahalle taksimatı yoktu ve kasabanın 1678 yılında toplam olarak 218´i Müslüman ve 4´ü de Hıristiyan olmak üzere 222 nefer yetişkin erkek nüfusu bulunmaktaydı.

Müslüman nüfusun 191´i reaya, 11´i askeri, 8´i imam ve hatip, 8´i de kul oğlu taifesinden idi.
16. yüzyılda Kuseyr nahiyesi içerisinde yer alan Deyrguş kasabasının 1536-1550 yıllarında Şarki, Garbi ve Vüstani adlı 3 mahallesi vardı. 17. yüzyılda ise bu kasaba Kuseyr nahiyesinden ayrılarak müstakil bir kaza yapılmıştır. Deyrguş´un nüfusuna bakıldığında ise 16. yüzyılda daha kalabalık olduğu görülmektedir. Kasabanın nüfusu 1526´da 144 hane ve 6 mücerred iken 1550 yılında 300 hane ve 172 mücened vergi nüfusuna ulaşmıştı. Dolayısıyla, Haleb eyaletinde yer alan bir çok kasaba gibi, Deyrguş´un nüfusunda da 17. yüzyılın sonlarına doğru önemli oranda bir azalmanın meydana geldiği müşahede olunmaktadır.

3.6. Eriha Kasabası

Haleb´in güneyinde Ma´arra ile İdlib arasında yer alan ve aynı isimli kazanın merkezi olan Eriha kasabası coğrafi konumundan dolayı çevresindeki diğer yerleşim birimlerine nazaran önemli bir gelişme kaydetmişti. Zira, Eriha kasabası Lazkiye-Haleb ve Lazkiye-Hama ticaret yollarının kesiştiği önemli bir noktada kurulmuştur.
Eriha, 16. yüzyılın başlarında idari bakımdan Cebel-i Samak nahiyesinin bir köyü olmakla birlikte, burada 2 hamam, bir boyahane ve bir başhanenin bulunması, bu iskan yerine daha ziyade bir kasaba karekteri kazandırmıştı. Zaten, Riha olarak da adlandırılan Eriha´yı kısa bir müddet sonra (1526´da) Cebel-i Samak nahiyesinin kasabası olarak görmekteyiz. Bu zamanda Eriha´nın, adlarını "reis"lerinden (yani kethüdalarından) alan iki mahallesi olup, 17. yüzyıla gelindiğinde bu mahallelerden artık bahsedilmemektedir. Eriha´nın 16. yüzyılda nüfusu da oldukça kalabalıktı; 1526´da 195 hane iken 1550´de önemli oranda bir artış kaydederek 476 hane ve 76 mücened vergi nüfusuna ulaşmıştır.

17. yüzyılın sonlarına doğru Eriha´nın nüfusu önemli sayılabilecek bir oranda azalmıştır. Zira, 1678 yılında kasabanın nüfusu 343´ü reaya, 20´si seyyid, 6´sı yeniçeri ve sipahi, 8´i kul oğlu, 11´i imam ve müezzin olmak üzere 388 nefer Müslüman ile 10 nefer Yahudi´den ibaretti.

3.7. Harim Kasabası

Antakya´nın doğusunda yer alan ve aynı adı taşıyan kazanın (Harim kazası) merkezi olan bu kasabanın 17. yüzyılda mahalle taksimatı olmayıp, 1678´de toplam olarak 36 nefer Müslüman vergi nüfusu bulunmaktaydı ve kasaba halkı bu zamanda Tizin kasabasının menzilcileri olarak tayin edilmişlerdi.
16. yüzyılda daha kalabalık bir nüfusa sahip olan (62 hane ve 8 mücerred vergi nüfusu) Harim, yeterince cazibesinin olmaması ve belki Celali isyanlarının da etkisiyle 17. yüzyılın sonlarına gelindiğinde nüfusunun neredeyse yarısını kaybetmiştir.

3.8. İdlibü´s-Suğra Kasabası

İdlibü´s-Suğra 16. yüzyılda Sermin nahiyesinin bir köyü iken, Lazkiye, Haleb ve Hama arasında işleyen ticaret yoları üzerinde ve kavşak bir noktada bulunmasından dolayı sürekli gelişme göstererek kasaba statüsü kazanmış ve 17. yüzyılın sonlarına doğru Haleb eyaletinin en önemli ve nüfus bakımından da en kalabalık kaza merkezlerinden biri olmuştur. Nitekim, bu kasabanın 1678´de Kıbliyye, Garbiyye, Şimaliyye ve Şarkiyye olmak üzere 4 mahallesi vardı ve bunlardan Kıbliyye´at 274 reaya, 13 seyyid, 3 askeri, 7 imam ve hatipten oluşan 297 nefer Müslüman ile 93 nefer Hıristiyan ve 19 nefer Yahudi; Garbiyye´de 165 reaya, 2 seyyid, 2 imam ve müezzin, 3 kul oğlu ve 2 timar erbabından oluşan 174 nefer Müslüman ile 6 nefer Yahudi; Şimaliyye´de 281 reaya, 3 imam ve müezzin, 1 sipahi ve 7 kul oğlundan oluşan 295 nefer Müslüman ile 12 nefer Hıristiyan, 7 nefer Yahudi ve 3 nefer Kıbti; Şarkiyye´de de 269 reaya, 1, seyyid, 4 imam ve müezzin, 1 yeniçeri, 2 muaf ve 15 kul oğlundan oluşan 292 nefer Müslüman vergi nüfusu ile 3 nefer Hıristiyan ve 20 nefer de Yahudi vergi nüfusu bulunmaktaydı. Kasabanın bu zamandaki toplam yetişkin erkek nüfusu ise 1.058´i Müslüman, 108´i Hıristiyan, 52´si Yahudi ve 3´ü de Kıbti olmak üzere 1.221 neferden ibaretti. Oysa. henüz köy statüsünde olduğu 1550 yılında İdlibü´s-Suğra´nın, 188´i hane, 60´ı mücerred ve 5´i de imam olmak üzere, 253 nefer yetişkin erkek nüfusu bulunmaktaydı.
Öyle anlaşılıyor ki, kasabanın önemli ticaret yollan üzerinde bulunması zamanla çevre köy ve kasabalardan göç almasını ve çok sayıda Hıristiyan, Yahudi ve Kıbtinin de burada yerleşmesini sağlamıştır. Nitekim, yerleşmeyi teşvik gayesiyle İdlibü´s-Suğra kasabası, Cisr-i Şuğur gibi, 17. yüzyılda Köprülü Mehmed Paşa tarafından yaptınlan bir kale ile cami ve imarete vakfedilmiş, bundan dolayı da kasaba halkı avanz ve şair tekaliften muaf tutulmuşlardı.

3.9. Ma´arretü´l-Mısrin Kasabası

İdlibüs´s-suğra´nın kuzeyinde yer alan ve aynı adlı kazanın merkezi olan Ma´arretü´l-Mısrin kasabası 1678´de 2 mahalleden meydana geliyordu. Büyük mahallesi olan ŞimalVde 262 reaya, 3 seyyid, 3 yeniçeri, 7 kul oğlu, 11 imam ve hatip ile 5 nefer a´van (yardakçı) mensubu olmak üzere toplam olarak 91 nefer; küçük mahallesi olan Kıbliyye´de ise 132 reaya ve 1 müezzin olmak üzere toplam olarak 133 nefer yetişkin erkek nüfusu bulunmaktaydı. Kasabanın bu zamandaki toplam yetişkin erkek nüfusu ise 424 neferden ibaretti.
16. yüzyılın başlarından itibaren Sermin nahiyesinin bir köyü olarak gördüğümüz Ma´arretü´l-Mısrin, sürekli olarak gelişmiş ve nihayet 17. yüzyılda bir kaza merkezi olma vasfını kazanmıştır. Haleb yolu üzerinde bulunmasından dolayı Ma´arretü´l-Mısrin´in vergi nüfusu düzenli olarak artmış, 1520´de 96 hane ve 24 mücerred vergi nüfusuna sahip iken, 1526´da 134 hane ve 10 mücerred, 1536´da 182 hane, 9 mücerred ve 3 imam, 1550´de de 229 hane ve 52 mücerred vergi nüfusuna ulaşmıştır.

3.10. Ma ´arretü ´n-Nu ´man Kasabası

Haleb ve Hama arasında işleyen ticaret yolu üzerinde kurulmuş olan ve aynı adlı kazanın da merkezi konumunda bulunan Ma´arretü´n-Nu´ınan kasabasının 1678´de Kıbliyye ve Şimali olmak üzere iki mahallesi vardı. Büyük mahallesi olan Kıbliyye´de 79 reaya, 5 seyyid, 1 yeniçeri, 1 zaim, 1 imam ve 1 müzzin; Şimali´de de 53 reaya, 8 seyyid, 4 imam ve müezzin, 1 timar erbabı, 3 muhzır ve 9 nefer de başka bir grup bulunmaktaydı. Kasabanın bu zamandaki toplam yetişkin erkek nüfusu ise 167 neferden ibaretti.

3.11. Sermin Kasabası

Haleb, Hama ve Lazkiye arasında işleyen ticaret yolları üzerinde ve bir kavşak noktada kurulmuş olan Sermin, yine aynı adı taşıyan kazanın da kasabası konumundaydı.
1678´de Şarkiyye, Şimaliyye, Bazar, Havarina, Vüstaniyye, Kıbliyye ve Sulbiyye olmak üzere 7 mahallesi vardı. Bu zamanda kasabada toplam olarak, 624 reaya, 13 seyyid, 4 askeri, 16 kul oğlu, 17 müezzin, imam ve hatib, 4 muhzır, 4 Haleb gönüllüsü, 1 mütevelli olmak üzere, 688 yetişkin Müslüman erkek nüfus ile 13 Hıristiyan ve 2 de Yahudi bulunmaktaydı. Kasabanın en büyük mahallesi Şarkiyye, en küçük mahallesi de Havarina idi. Gayr -i Müslimlerin ayrı bir mahalleleri olmadığından bunlar Müslümanlarla birlikte aynı mahallelerde oturuyorlardı.

16. yüzyılda ise kasabanın el-Kıbli Mescid-i Seyyidullah, Şarkiyyetü´l-Vaviye, Vasıta, Havama ve Bazar adlı 5 mahallesi vardı. Bu mahalle adlan ile 17. yüzyıldaki mahalleler mukayese edildiğinde Sulbiyye ve Şimaliyye adlı 2 mahallenin 17. yüzyılda kurulduğu, diğerlerinin ise 16. yüzyıldaki coğrafi konumlarıyla anıldığı görülmektedir. Sadece teleffuzdan kaynaklanan bazı farklılıklar vardır. Mesela, el-Kıbli Mescid-i Seyyidullah Kıbliyye, Şarkiyyetü´l-Vaviye Şarkiyye, Vasıta Vüstaniyye ve Havarna da Havarina olarak teleffuz olunmaktadır.
Sermin´in mahalleleri genellikle bulundukları coğrafi yön ve konumlarına göre (doğu, güney, kuzey ve orta) adlandırılmışlardır. Sadece üç mahallenin adı farklı olup, bunlardan biri adını pazar yerinden (Bazar), bir tanesi de ilk yerleşimcileri olan Havranlılar´dan almıştır.
Öte taraftan, 16. yüzyılda Sermin´in nüfusunun sürekli olarak arttığını da görmekteyiz; 1520´de 207 hane, 13 mücened vergi nüfuslu iken 1550´de 565 hane, 116 mücened ve 10 imam yetişkin erkek nüfusuna ulaşmıştır. Dolayısla, bu kasabadaki nüfus artışının 17. yüzyılın sonlarına kadar devam ettiği sonucu da ortaya çıkmaktadır.

3.12. Şeyhü ´l-Hadid Kasabası

Aynı isimli kazanın merkezi olan Şeyhü´l-Hadid kasabası küçük bir iskan yeri olup, kasabanın 1678´de toplam olarak, 49´u reaya, 2´si de seyyid ve imam olmak üzere, 51 nefer yetişkin erkek nüfusu bulunmaktaydı. Söz konusu kasaba bu zamanda mahallelere taksim edilmemişti.
Şeyhü´l-Hadid´i 16. yüzyılda Derbsak (ya da Gündüzlü) nahiyesine tabi büyük bir köy olarak görmekteyiz. Burası, 1526´da 113 hane, 1536´da 155 hane, 5 mücened ve 4 imam, 1550´de de 92 hane ve 21 mücened vergi nüfusuna sahipti. Dolayısıyla, bu iskan mahallinin nüfusu 17. yüzyılın sonlarına gelindiğinde artmadığı gibi, 16. yüzyılın ilk yarısındaki durumuna göre de hayli gerilemiştir.

3.13. Tizin Kasabası

Tizin kazasının mekezi olan bu kasabanın vergi nüfusu 1678´de 135 nefer Müslüman reayadan ibaretti. Mahalle taksimatı olmayan Tizin kasabasının halkı "menzilci" olarak tayin edilmişlerdi. Bunlar, 20 menzil beygiri beslemeleri şartıyla avarız, nüzül ve şair tekalif-i örfiyeden muaf tutulmuşlardı.
Nizin adıyla da bilinen bu yerleşim birimi 16. yüzyılda Harim nahiyesine tabi büyük bir köy konumunda iken, 17. yüzyılda kaza merkezi haline getirilmiştir.

B. KÖYLER

Kaza ve nahiyeleri teşkil eden ve avarız-hane defterlerinde "karye" olarak ifade edilen köyler, hemen hemen bütün faaliyeti ziraat ve hayvancılığa dayanan ve kendilerini çevreleyen ziraat sahalarıyla birlikte nazar-ı itibara alınan iskan yerleri olup, istismar sahaları hudutlarla belli edilmiştir.
Köy sayısına göre bir değerlendirme yaptığımızda, 17. yüzyılda Haleb eyaletinde en fazla köyün sırasıyla Cebel-i Sem´an (1616 ve 1656 yıllarında 52, 1678´de 92 köy) ve Menbiç (1616´da 48, 1656´da 49, 1678´de 57 köy) nahiyeleri ile Eriha kazasında (1616 ve 1656 yıllarında 16, 1678´de 53 köy) olduğu görülmektedir. Bu yüzyılda en az köyü olan yerler ise İdlibü´s-Suğra kazası (1616 ve 1656 yıllarında 3, 1678´de 7 köy) ile Ermenaz nahiyesidir (1678´de 8 köy) (bkz. Tablo-9).

17. yüzyılda Menbiç ve Ravendan nahiyelerindeki çoğu köylerin terk edilmiş olması dikkat çekmektedir (bkz. Tablo-11). Zaten bu yerlerdeki köyler daha 16. yüzyılda oldukça seyrek nüfusa sahiplerdi ve buralarda yaşayan insanlar genellikle konar-göçer bir hayat sürmekte idiler. Aynca, göçebe Arapların istilaları da bu bölgede yer alan köylerin boşalmasında önemli rol oynamıştır.
Köy adlan tetkik edildiğinde, Haleb eyaletinde yer alan birçok köyün birden fazla isimle anıldığı görülmektedir (bkz. Ekler). Bu husus, yer adlarının farklı kültürlerin etkisinde kalarak zamanla değişikliğe uğramasının bir sonucu olup, bu tür yerler, tahrir ve avarız-hane defterlerinde "karye-i x, nam-ı diğer x" ya da "el-ma´ruf x" şeklinde iki ismiyle birlikte belirtilmiştir. Dolayısıyla, uzun süre Türk hakimiyetinde kalmış olan Haleb bölgesindeki iki isimli yer adlarından biri genellikle Türkçe´dir.

Haleb eyaletinde köyler, Reis veya Kethüda adı verilen kişiler tarafından idare edilmekte idi. Bugünkü muhtar gibi, köy halkını devlet nezdinde temsil eden bu kişiler, köylü ile devlet arasındaki işlerin çözümünde ve vergi oranlarının belirlenmesinde, köyün diğer ileri gelenleriyle (ihtiyar heyeti) birlikte önemli rol oynarlardı.
Nüfus bakımından kalabalık olan köyler "mahalle"lere ayrılmıştı. Mesela, Cebel-i Sem´an nahiyesindeki Daretü´l-İzza köyü, Şimali, Garbi, Kıbliyye ve Şarki olmak üzere 4 mahalleye, Eriha kazasının Bekfalun adlı köyü de, yine coğrafi konumlarına göre, 4 mahalleye taksim edilmişti.
Coğrafi ve idari zaruretlerden dolayı, nahiyelerin sınır bölgesinde bulunan bazı köylerin zamanla komşu nahiyelere bağlandıkları görülmektedir. Mesela, 1678´de Sermin nahiyesine tabi olan Berkum adlı köy 1690 yılında Cebel-i Sem´ana, yine 1678´de Antakya kazasına tabi olan Üç-Tut ve Çaksuniye isimli köyler de 1705´te Şuğur kazasının Cisr-i Şuğur nahiyesine bağlanmıştır.

Tablo-9 Haleb Eyaletindeki Köylerin Kaza ve Nahiyelere Dağılımı (1616-1678)

Havş Sahipleri	Kapasitesi	Mahallesi
Ahmed Çelebi kızı Kaya Hatun	9 ev	Meydan
Ali kızı Emine Hatun	8 ev	Meydan
Bayezid Ağa oğlu ismail Ağa	54 kulübe	Mahzen
Derviş Ağa	3 oda	Dört Ayak
Derviş oğlu Haydar	6 oda	Sofular
Ebubekir oğlu Hacı Mustafa	7 oda	Gabdur
Halid oğlu Mustafa	5 ev	Meydan
Hamza Ağa	12 kulübe	Mahzen
Hamza Ağa (Antakya kethüdası)	6 oda	Dört Ayak
Haydar oğlu Ahmed ve Aişe Hatun (Müşterek)	4 oda	Havare
Kürd Ali Bey´in zevcesi Fatıma Hatun	7 oda	Sofular
Mehmed Efendi (Eski Müftü) ve Mustafa Efendi	8 ev	Meydan
(imam), (Müşterek)
Mehmed oğlu ibrahim		Kastel
Mehmed oğlu Şeyh Hamza	5 oda	Sekkakin
Mustafa Ağa (Eski Antakya Kethüdası)	10 oda	Meydan
Süleyman Ağa oğlu Ali		Hallabü´n-Nemle
Şehid Mehmed Paşa vakfı	36 oda	Havare
Türkmen Ali oğlu Hacı Derviş	2 ev	Tabi-i Sofular

Haleb eyaletinin kaza ve nahiyelerine bağlı olan köylerin sayısı Tablomda gösterilmiştir. Bu tablodan da anlaşılacağı üzere, Haleb eyaletinde 1616´da 537, 1656´da 448, 1678´de de 738 köy bulunmaktaydı. Esasen 1616 tarihli defterde Şuğur, Suruc ve Birecik nahiyelerinin köyleri belirtilmeden sadece bu nahiyelerin toplam vergi nüfusu (avarız-hanesi) verildiği için, bu tarih için verilen toplam rakam gerçek köy sayısını tam olarak yansıtmamaktadır. 1656 tarihli defterde ise yine Şuğur nahiyesi ile Ma´arretü´n-Nu´man kazası köyleri belirtilmemiştir. Fakat, 1678 tarihli

defterde meskun ve meskun olmayan bütün köyler gösterildiği için, bu deftere dayalı olarak, Haleb eyaletinin köyleri hakkında daha sağlam veriler elde etmek mümkündür. Hatta, bu defterden hareketle hangi köylerin yeniden iskan edildiğini de tespit edebilme şansına sahip bulunmaktayız.
Daha gerilere baktığımızda ise Haleb sancağının 1550 yılında 1.024 köyünün olduğu görülmektedir. Dolayısıyla, 1550 ile 1678 tarihleri arasında Haleb eyaletindeki köy sayısında mühim bir fark bulunmaktadır. Nitekim, bu tarihler arasındaki 128 yıllık dönemde Haleb eyaletinin köy sayısında % 28 oranında (286 köyün) bir düşüş meydana gelmiştir.
16. yüzyılın sonlarında meydana gelen sosyal buhranların Anadolu, Rumeli ve bugünkü Suriye bölgesinde binlerce köyün boşalmasına ve harap olmasına yol açtığı bilinmektedir. Uzun süren savaşların tesiri ile vilayetlerle gereği gibi ilgilenilmemesi köylünün eşkıya elinde kalmasına, levend, sekban ve sanca gibi silahlı grupların etkisiyle toprağını terk ederek şehir ve kasabalara göç etmesine hatta bazılarının da eşkıya gruplarına katılarak soygunculuk yapmalarına sebep olmuştur. Ayrıca, savaş masraflarını karşılayabilmek maksadıyla yeni vergilerin ihdası, halkın ödeme gücünü fazlasıyla aştığından, onların çift ve çubuğunu terk ederek göç etmelerinin veya eşkıya gruplarına katılmalarının başka bir sebebini teşkil etmiştir. Nitekim, saruca-sekban adı verilen ve ülkede asayişin bozulmasına sebep olan bu şaki grupların ortadan kaldırılması için 1688´de "nefır-i am" adı verilen bir çeşit seferberlik dahi ilan edilmiş ve bunlann büyük çoğunluğu kısa bir süre için de olsa etkisiz hale getirilmiştir.
17. yüzyılda Osmanlı hükümeti devletin temellerini sarsan şekavet olaylarına ve bunun sonucu olarak ortaya çıkan göçlere artık bir son vermek zorunda idi. Zira, devletin en büyük geliri zirai ekonomi üzerine bina edilmiş bulunuyordu. Bu meselenin halli de ancak bir iç iskan siyaseti ile mümkün olabilirdi. Harabe yerleri şenlendirmek için bulunan yol ise, harap ve raiyyetsiz köylerin isteyen kimselerin uhdesine verilmesi şeklinde olmuştur. Böylece muhtelif köyler, hariçten topraksız insanlar getirip o yerleri şenlendirmek ve ziraate açmak şartiyle, defterde vermekle mükellef olduğu maktu malı da o yerin ait olduğu voyvodasına vermeyi taahüt eden kimselere veriliyordu. Nitekim, hükümet tarafından teşvik edilen bu usul ile bir kısım köyler yeniden iskan ve imar edilip, toprakları ziraate açılmıştır.

Tablo-10 Yeniden İskan Olan Köylerin Kaza ve Nahiyelere Dağılımı (1616-1678)

Kaza ve Nahiyeler	1616-1656	1657-1678
´Amik		8
Altun-Özü		2
Bab	1	4
Cebel-i Akra´		11
Cebel-i Barişa		3
Cebel-i Sem´an		36
idlibü´s-Suğra		4
Eriha, Ruc ve Zaviye		12
Harim, Ermenaz ve Cebel-i A´la	1	17
Kuseyr		1
Ma´arretü´n-Nu´ınan		8
Ma´arretü´l-Mısrin		15
Menbiç	1
Sermin	3	15
Süveyde		6
Şeyhü´l-Hadid ve Gündüzlü		1
Tizin		8
Toplam	6	151

Bu arada, konar-göçer aşiretlerin yaylak ve kışlaklarına gidip gelirlerken yerleşik ahalinin ekinlerine zarar vermeleri de devleti meşgul eden başlıca problemlerden birini teşkil ediyordu. 17. yüzyılda devlet idaresinin bozulmasının bir sonucu olarak ortaya çıkan ve konar-göçerlerin sebep oldukları eşkıyalık olayları da onların bu yüzyıldan itibaren yerleştirilmeleri lüzumunu ortaya çıkarmıştır.

Diğer taraftan, köylerin yeniden iskan edilmesinde özellikle menzilcilik ve derbendcilik hizmetlerinin yaygınlaştırılmasının da önemli rolü olmuştur. Menzilciler, posta hizmetlerinden, derbendciler de güvenlik işlerinden sorumlu idiler. Derbendler daha ziyade iskan noktalarının az olduğu ıssız yerlerde tesis edilirdi. Bu, bir köyün yakınında olabileceği gibi, köyden uzak yerlerde de olabilirdi. Önemli ticaret yollan ve askeri bakımdan önemli kavşak noktalan ve dağların geçit verdiği yerler ile hanlar derbend mahallerinden idiler. Dolayısıyla, bu yerlerin civarında bulunan bir veya birkaç köy, derbend hizmetine tayin edilirdi. Kendi sorumluluk bölgelerinde bir kervan soyulursa zararı derbendcilerin ödemesi istenebilirdi. Bu riske rağmen pek çok köy ahalisi derbendci olmaya çalışırdı. Merkezi idare ise derbendci sayısını düşük tutma eğilimindeydi. Zira, derbendcilik, oldukça ağır olan avarız-ı divaniye ve tekalif-i örfıyeden muafıyet sağladığı için, köylülere çekici gelirdi. Aynca, derbendci köyler halkı silah taşıma hakkına da sahip olduklarından, yerel yöneticilerin kişisel vergi taleplerinden de kurtulma şansına sahip idiler.
17. yüzyılda Haleb eyaletinin Deyrguş ve Eriha kazalarının çoğu köyleri ile Cebel-i Akra´ nahiyesinin Ordu adlı köy halkı menzilci olarak tayin edilmişlerdi. Bundan başka, 1678´de 43 nefer müstahfız Cebel-i Sem´an nahiyesinin Han Tuman köyünde ve 40 nefer müstahfız da Cisr-i Şuğur kasabasında görev yapmaktaydı. Ayrıca, Dergüş kazasında da 2 nefer derbendcinin olduğunu görmekteyiz.

Tablo-11 Meskun ve Meskun Olmayan Köyler (1678)

Kaza ve Nahiyeler	Köy Sayısı
	Meskun	Harab
´Amik	19	9
Altun-Özü	21	5
Bab	14	2
Bakras	9	4
Cebbul	13
Cebel-i A´la	18
Cebel-i Akra´	32	6
Cebel-i Barişa	15	1
Cebel-i Sem´an	88	4
Cisr-i Şuğur	9
Deyrguş	23	4
idlibü´s-Suğra	7
Eriha	48	5
Ermenaz	7	1
Harim	12	1
Kefr Tab	12	9
Kuseyr	37	9
Ma´arretü´n-Nu´ınan	39	3
Ma´arretü´l-Mısrin	34	1
Menbiç	18	39
Ravendan	24	15
Sermin	29	2
Süveyde	32	6
Şeyhü´l-Hadid ve Gündüzlü	9
Şuğur	22
Tizin	13	2
Toplam	610	128

Bütün bu teşvikler neticesinde Haleb eyaletinde 1616-1656 yılları arasında 6 köy, 1657-1678 yılları arasında da 151 köy yeniden iskana açılmıştır. Tablo-10´dan da anlaşılacağı üzere, Haleb eyaletinde yeniden iskan olunan köylerin 36´sı yani iskana açılan köylerin yaklaşık % 24´ü merkez kazaya tabi olan Cebel-i Sem´an nahiyesinde yer almaktaydı. Bunu 15´er köyle Ma´arretü´l-Mısrin ve Sermin kazaları takip etmekteydi. Antakya kazasına tabi olan Cebel-i Akra´ nahiyesinde ise 11 köy yeniden iskana açılmıştır. Bunlardan başka, Harim, Ermenaz ve Cebel-i A´la nahiyelerinde 17, Eriha, Ruc ve Zaviye nahiyelerinde 12, Ma´arretü´n-Nu´man ve Tizin kazaları ile ´Amik nahiyesinde 8´er, Süveyde nahiyesinde 6, İdlibü´s-Suğra kazası ile Bab nahiyesinde 4´er, Cebel-i Barişa nahiyesinde 3, Altun-Özü nahiyesinde 2, Şeyhü´l-Hadid ve Gündüzlü kazası ile Kuseyr nahiyesinde de 1´er köy 1657-1678 yıllarında yeniden iskan olmuştur. Fakat, buna rağmen 1678´de 128 köyün halen harap yani meskun durumda olmadığı da görülmektedir.

Haleb eyaletinde meskun ve harab (meskun olmayan) köylerin kaza ve nahiyelere göre dağılımı ise Tablo-11´de gösterilmiştir. Bu tablodan da anlaşılacağı üzere, 1678 yılında Haleb eyaletinde 610´u meskun, 128´i de harap olmak üzere toplam olarak 738 köy yer alıyordu. Yani köylerin yaklaşık olarak % 83´ü meskun, % 17´si de harap yani terk edilmiş durumdaydı. Eyalette 1616 yılında 537, 1656 yılında da 448 meskun köy vardı. Fakat, yukarıda da bahsettiğimiz gibi, 1616´da Şuğur, 1656´da da Şuğur ve Ma´arretü´n-Nu´man kazalarının köyleri belirtilmediği ve her iki döneme ait defterlerde meskun olmayan köyler yazılmadığı için, bu dönemlerle ilgili sağlıklı değerlendirmeler yapmak da tabii olarak mümkün olmamaktadır. Öyle anlaşılıyor ki, Haleb eyaletinde daha önce meskun olan köylerden 56´sı da 1678 yılına gelindiğinde tamamen boşalmıştır. Harap olan bu köylerin 31 ´i Menbiç nahiyesinde, 15´i Ravendan nahiyesinde, 7´si Kefr Tab nahiyesinde, 2´si Deyrguş kazasında ve 1 tanesi de Bakras kazasında yer almaktaydı (bkz. Ek-1 ve Ek-2).

Haleb eyaleti dahilindeki köylerin büyük çoğunluğunda Müslümanlar oturmaktaydı. Tablo-12´de de görüleceği üzere, 1678´de 610 meskun köyün 591´i yani % 97´si Müslümanlara, 7´si yani % l´i de Hıristiyanlara aitti. 12 köyde yani köylerin % 2´sinde ise Hıristiyan ve Müslümanlar karışık olarak oturuyorlardı.
Haleb eyaletinin bazı köylerinde konar-göçerlerin de sakin olduğu görülmektedir. Mesela, 1678´de Ekrad taifesinden olan Süleymanlu cemaatinden 36 nefer, Türkmen taifelerinden Döğer cemaatinden 47 nefer, Yıva cemaatinden 48 nefer, Cerid cemaatinden de 14 nefer Cisr-i Şuğur nahiyesinin Kastun adlı köyünde sakindi. Aynı tarihte Ravendan nahiyesinin Tat Viranı adlı köyünde de Yeni-il Türkmenlerinden 2 hane bulunmaktaydı.

Tablo-12 Müslim ve Gayr-i Müslim Köylerin Kaza ve Nahiyelere Dağılımı (1678)

Kaza ve Nahiyeler	Müslüman	Hıristiyan	Karışık
´Amik	19
Altun-Ozü	26		1
Bab	14
Bakras	8	1
Cebbul	13
Cebel-i A´la	18
Cebel-i Akra´	30		2
Cebel-i Barişa	15
Cebel-i Sem´an	88
Cisr-i Şuğur	8		1
Deyrguş	20	1	2
idlibü´s-Suğra	7
Eriha	48
Ermenaz	7
Harim	12
Kefr Tab	12
Kuseyr	35		2
Ma´arretü´n-Nu´ınan	39
Ma´arretü´l-Mısrin	34
Menbiç	18
Ravendan	24
Sermin	29
Süveyde	27	3	2
Şeyhü´l-Hadid ve Gündüzlü	9
Şuğur	18	2	2
Tizin	13
Toplam	591	7	12

1678 yılı kayıtlarından anlaşıldığına göre, Haleb eyaletindeki köylerin 318´i yani % 43,09´u padişah haslarına, 232´si yani % 31,44´ü de zeamet ve timarlara tahsis edilmiştir. Üçüncü önemli pay ise vakıflara ayrılmış olup, bunun da oranı % 13,82´dir. Malikane-divane sistemin olduğu 35 köyün gelirleri de yine padişah hassı ile vakıflar arasında paylaşılmıştır. Bu paylaşımda, bazen toprak mahsullerinden sağlanan vergi gelirinin tamamı vakfa, rüsum-ı örfiyesi yani şahsi vergileri padişah haslarına ayrılırken, bazı köylerde ise mahsul vergisinin muayyen bir hissesi vakfa -ki bu hisse çoğu zaman birden fazla vakfa taksim edilmiştir-, bir hissesi de padişah haslarına bağlanmıştır. Diğer köylerden ise 26´sı ümera yani beylerbeyi, sancakbeyi ve nişancı haslarına, 10´u da Valide Sultan haslarına ayrılırken, 15 köyün gelirinin nereye bağlandığı hususunda ise defterde herhangi bir bilgi verilmemiştir (bkz. Tablo-13).

Tablo-13 Gelir Çeşidine Göre Köylerin Dağılımı (1678)

Gelir Çeşidi	Köy Sayısı	Oranı (%)
Padişah Hasları	318	43,09
Ümera Hasları	26	3,52
Valide Sultan Haşlan	10	1,36
Zeamet ve Timar	232	31,44
Vakıf	102	13,82
Malikane-divani	35	4,74
Belirsiz	15	2,03
Toplam	738	100

´Amik, Bakras, Cisr-i Şuğur, Şeyhü´l-Hadid ve Gündüzlü bölgeleri haricinde bütün kaza ve nahiyelerde köylerin çoğu padişah hassıdır. Cisr-i Şuğur nahiyesi köylerinin tamamına yakını vakıf (sadece bir köyün geliri padişah ile vakıf arasında paylaşılmıştır), Şeyhü´l-Hadid ve Gündüzlü kazası köylerinin bütün geliri de Valide Sultan hassıdır. Sermin kazasında ise malikane-divani sistemi hakim olup, buradaki 11 köyün geliri devlet ile çeşitli vakıflar arasında paylaşılmıştır. Zeamet ve timarların en yaygın olduğu bölgelere gelince; 40 köyle Menbiç, 26´şar köyle Ravendan ve Ma´arretü´n-Nu´ınan, 16 köyle de Cebel-i Akra´ bu alanda ilk sıralarda yer almaktadır (bkz. Tablo-14).

Tablo-14 Vegi Gelirinin Paylaşımına Göre Köylerin Kaza ve Nahiyelere Dağılımı (1678)

Kaza ve Nahiyeler	-s	Ümera Hassı	1 §	N	Timar	Vakıf		Belirsiz	Toplam
	2- 3
	o. tc
´Amik		1			3	22		2	28
Altun-Ozü	13	3		2	8	6			32
Bab	7	1		2	2	2		2	16
Bakras		1	1		10			1	13
Cebbul	10			1		2			13
Cebel-i A´la	12				5	1			18
Cebel-i Akra´	12	1		3	13	9			38
Cebel-i Barişa	5			1	9	1			16
Cebel-i Sem´an	41	6		12	7	15	6	5	92
Cisr-i Şuğur						8	1		9
Deyrguş	16			5	3	2	1		27
idlibü´s-Suğra	5					2			7
Eriha	35	2		6	4	3	3		53
Ermenaz	4			1	2	1			8
Harim	7	1		1	2	1		1	13
Kefr Tab	11	4			4	1		1	21
Kuseyr	22			5	8	7	4		46
Ma´arretü´n-Nu´ınan	9	2			26	4	1		42
Ma´arretü´l-Mısrin	20	3		2	1	4	5		35
Menbiç	14			2	38	3			57
Ravendan	11			4	22	1		1	39
Sermin	15			2	2		11	1	31
Süveyde	21	1		3	7	5			37
Şeyhü´l-Hadid ve			9						9
Gündüzlü
Şuğur	14				2	2	3	1	22
Tizin	14				2				16
Toplam	318	26	10	52	180	102	35	15	738

Buradaki köylerin daha ziyade mezraa husisiyetleri taşıyan, az nüfuslu küçük iskan alanları olmaları, bunların timara ayrılmalarında temel etken olduğu sonucu ortaya çıkmaktadır.
Haleb eyaletinin köyleri genellikle az nüfusludur. 1678´de toplamı 610 olan meskun köylerin 183´ü yani % 30´u 1 ila 10 hane arasında vergi nüfusuna sahip olan küçük iskan yerleri mahiyetindedir. Bu çeşit köyler genellikle Menbiç, Ravendan, Ma´arretü´n-Nu´ınan, Kefr Tab, Şeyhü´l-Hadid ve Gündüzlü nahiyelerinde yer almaktadır.

Tablo-15 Hane Sayısına Göre Köylerin Kaza ve Nahiyelere Dağılımı (1678)

			Hane	Grupları
Kaza ve Nahiyeler	1-10	11-20	21-50	51-100	101-200	201-500	Toplam
´Amik	3	4	10	2			19
Altun-Özii	4	8	12	2	1		27
Bab	8	1	1	2	2		14
Bakras	1		7		1		9
Cebbul	1	4	5	1	2		13
Cebel-i A´la	7	6	5				18
Cebel-i Akra´	13	9	8	1	1		32
Cebel-i Barişa	4	6	4		1		15
Cebel-i Sem´an	17	20	20	18	10	3	88
Cisr-i Şuğur		2	4	1	2		9
Deyrguş	4	4	11	3	1		23
idlibü´s-Suğra		1	2	3	1		7
Eriha	12	10	17	8		1	48
Ermenaz	2	1	1		2	1	7
Harim	1	2	6	2		1	12
Kefr Tab	8	4					12
Kuseyr	6	7	16	7	1		37
Ma´arretü´n-Nu´ınan	22	16	1				39
Ma´arretü´l-Mısrin	4	6	12	7	3	2	34
Menbiç	16	2					18
Ravendan	20	3	1				24
Sermin	2	10	11	5	1		29
Süveyde	10	8	13		1		32
Şeyhü´l-Hadid ve	8	1					9
Gündüzlü
Şuğur	5	7	8	2			22
Tizin	5	3	2	3			13
Toplam	183	145	177	67	30	8	610

İkinci sırayı 21 ila 50 hane arasında bir nüfusa sahip olan köyler takip etmektedir. Bu çeşit köylerin toplam sayısı 177 olup, genel toplama oranı % 29´dur. Üçüncü sırayı ise nüfusu 11-20 hane olan köyler almaktadır ki, bunların toplam sayısı 145, oranı da % 23,77´dir. Bu demektir ki, Haleb eyaletindeki meskun köylerin 505´inin yani % 82´sinin nüfusu 1 ila 50 hane arasında değişmektedir. Kalan 105 köyün nüfusu ise 51 ila 500 hane arasındadır. Sadece 8 köyün nüfusu 200 haneden fazladır ki, bu köylerin 3´ü Cebel-i Sem´an nahiyesinde, 2´si Ma´arretü´l-Mısrin kazasında, diğerleri de Harim, Ermenaz ve Eriha´da yer almaktadır (bkz. Tablo-15).

Tablo-16 Haleb Eyaleti Köylerindeki Vakıflar (1678)

Vakfın ismi	Tahsis Edilen Köy Sayısı
Beni Meddah	1
Cami-i Hüsreviye (Haleb şehri)	2
Cami-i Kebir (Antakya)	1
Cisr-i Şuğur	31
Darü´ş-Şifa Bimarhanesi (Haleb şehri)	1
Ece	1
Ergun Kamil Darüşşifası (Haleb şehri)	1
Eşrefıye Medresesi (Haleb şehri)	1
Hallaviye Medresesi (Haleb şehri)	1
Harameynir ş-şerifeyn	11
Hayır Bey	3
Hz. Habibü´n-Neccar Camii (Antakya)	3
Hz. Halilü´r-Rahman (Kuds-i Şerif)	1
Hz. Halilü´r-Rahman Makamı (Haleb şehri)	1
Hz. ibrahim Edhem	1
Umaravi (Mısır)	1
Karamaniye Camii	1
Mencik-zade	2
Mısıriyyun	5
Mudik Kalesi	1
Oğul Bey	1
Seffahiye Camii (Haleb şehri)	1
Sereviye Camii (Haleb şehri)	1
Sultan Gavri	12
Sultan Süleyman (Belen)	1
Sultan Süleyman (Haleb Kalesi)	1
Sultan Süleyman Tekkesi (Haleb şehri)	6
Şehid Mehmed Paşa	5
Şeyh Ahmed Kuseyri Tekkesi	2
Şeyh Ali Hilvani Camii	1
Şeyh Hasan Rufai	1
Vakfın ismi	Tahsis Edilen Köy Sayısı
Zeyniye Camii (Haleb)	1
Zürriye	8
Zürriye-i Beni Kasravi (Haleb şehri)	1
Zürriye-i Şeyh Abdülkadir-i Geylani	1
Belirsiz	8
Toplam	121

1678´de Haleb´de kendisine en fazla köy tahsis edilen vakıf Cisr-i Şuğur vakfıdır. Cisr-i Şuğur kasabası padişah hatt-ı hümayunuyla Sadrazam Köprülü Mehmed Paşa´ya hibe ve temlik edilmiş; burayı yeniden iskan ettiren Köprülü Mehmed Paşa da Müslüman hacıların ve yol üzerindeki binaların korunması maksadıyla inşa ettirdiği bir kale ile imaret ve camiye bu kasabayı vakfetmiştir. Bundan dolayı kasaba halkı avarız vergisinden muaf tutulmuşlardır.

Stratejik ve ticari bakımlardan büyük önem taşıyan bu bölgede inşa edilen kale, imaret ve caminin ihtiyaçlarının karşılanması maksadıyla Haleb´in muhtelif kaza ve nahiyelerindeki 31 köyün vergi geliri de buraya bağlanmıştı. Fakat, bu vakıf gelirleri daha ziyade yakın çevresinde yer alan Cisr-i Şuğur ve ´Amik nahiyelerinde bulunmaktadır.
Haleb eyaletinde Cisr-i Şuğur vakfından sonra en fazla köye sahip olanı Sultan Gavri vakfı olup, 1678´de bu vakfa 12 köyün bağlı olduğunu görmekteyiz. Sultan Gavri vakfını toplam olarak 11 köyden geliri olan Harameyn yani Mekke ve Medine şehirleri vakfı takip etmekteydi. Ayrıca, 8 köyün geliri de Sultan Süleyman tarafından çeşitli yerlere vakfedilmiştir.
Haleb eyaletinde geliri muhtelif cami, hastahane, tekke, medrese, makam ve kalelere bağlanmış vakıflar olduğu gibi, evlatlık (zürriye) vakıflar da vardı. Evlatlık olan vakıfların gelirleri kurucusunun zürriyetinden olan çocukları veya torunları tarafından tasarruf edilirdi. Zürriyetin inkırazı halinde ise bu çeşit vakıfların geliri vakfiyesinde belirtildiği üzere bir hayır kurumuna intikal ederdi.

Bütün bunlardan başka, Haleb eyaletinde 8 köyün daha vakıf olduğunu tespit etmekteyiz ki, 1678 tarihli defterde bunların hangi amaçla kurulduğu belirtilmemiştir (bkz. Tablo-16).
Haleb eyaletinde, Osmanlı Devleti´nin diğer eyalet ve sancaklarında olduğu gibi, vakıf olan köylerin reayası avarız ve sair vergilerden muaf tutulmuşlardı. Mesela, Bab nahiyesinin Serbest adlı köyünde İmam Ca´fer-i Sadık hazretlerinin oğlu medfun olduğundan her yıl binlerce insan onun ziyaretine gelir ve orada inşa edilmiş olan sebil-haneden su içerlerdi. Bundan dolayı, bu köy halkı Kanuni Sultan Süleyman tarafından bütün örfi vergilerden muaf tutulmuştu. Yine, Cisr-i Şuğur vakfı olan Şuğur kazası köyleri ile Sultan Gavri vakfı ve Harameynü´ş-Şerifeyn (Mekke ve Medine) vakfından olan köyler180 de avarız ve sair vergilerden muaf idiler.

Öte yandan, "serbest" statüde olan köylere dışarıdan müdahale edilmesi yasaklanmıştı. Kanuna muhalif olarak yapılan müdahaleler ise çoğu zaman şikayet konusu olduğundan, Divan´dan gönderilen fermanlarda özellikle örf mensuplarından bu çeşit yerlere müdahale etmekten kaçınmaları istenirdi.

Haleb Eyaleti Köyleri ve Vergi Nüfusları (1678)

1. Haleb Kazası Köyleri

1.1. Cebel-i Sem´ân Nahiyesi Köyleri

Köyler	Müstahfızân	Reaya	Seyyid	İmam	Yeniçeri	Sekbân	Evlâd-ı Şeyh Ni lıân	Toplam	Not
´Abtîn		13						13	10
´Acil		25						25	1
´Anadân		279		1				280	13
´Ancâra		199		1				200	1
´As´ûs		10						10	1
´Assân		54						54	1
´Azîziye		2						2	20
Bâb Allah		139		1				140	1
Bâbîsâ		15						15	1
Bâbü´n-Nîs		21						21	12
Bâkidü´l-´Ades		51						51	1
Bâlâ		33						33	1
Bâşantara		20						20	1
Bâtbû		80						80	1
Belbânûn								Harap
Bellîrmûn		84						84	1
Bernâ		15						15	19
Besrâtûn		26						26	1
Beytü´l-´Acem		136						136	13
Cibrîn		373		1	23	4	14	415	12
Dâretü´l-´Izza		332						332	17
Dellâma		6						6	1
Dirye								Harap
Düveyr-i Zeytûn		16						16	10
Etârîb		158		1				159	15
Haddâdîn		10						10	9
Hamîm		14						14	10
Han Tuman	43	12	1					56
Harzanîn		21						21	9
Havarrâtâ		4						4	3
Haylân		14						14	1
Hayyân		166		1				167	1
Hâzır		80						80	2
Hureytân		144		1				145	1
Hûrü´l-Mülk		37		1				38	1
Hûta		16						16	9
Huveyr		35						35	9
Huveyr		5						5	19
İrhâb		9						9	1
Is´a		51						51	9
İztîmû		104						104	11
Kablânâ		15						15	1
Kabtân maa Mezraa-i Bâsûfân		94						94	1
Kanâtîr		66						66	1
Kefr ´Ammâ		16						16	1
Kefr Bessîn		22						22	1
Kefr Com		40						40	13
Kefr Da´îl		64						64	1
Kefr Haleb		51		1				52	11
Kefr Hamrâ		143						143	1
Kefr Kermîn		5						5	9
Kefr Sagîr		23						23	9
Kefr Ta´âl		35						35	11
Kefr Tâhâ		12						12	1
Ma´ar Sita-i Han		16						16	2
Ma´âretü´l-Mâristân		50						50	14
Ma ´arrâtü´ 1-Esârib		5						5	1
Ma´arretü´l-´Artîk		81						81	1
Mâyir		55						55	1
Mekehla		2						2	3
Melihiye		5						5	11
Melâs		8						8	16
Meryemîn		5						5	3
Mes´ân		26						26	1
Mirânâz		25						25	1
Mirâsî		9						9	19
Müslimiye		28						28	9
Neyreb-i Haleb		81						81	1
Nungâvele		109		1				110	1
Râmûsa		16						16	1
Râmü´s-Suğrâ								Harap	1
Rûmü´l-Kübrâ		99						99	1
Rûmü´s-Suğrâ		17						17
Sa´adla		10						10	10
Sa´îdla		6						6	18
Sahhâra		12						12	1
Şeyh Neccâr		74		1				75	2
Tadîl		132		1				133	1
Teli Bâcir		16						16	9
Teli Cubbîn		47						47	1
Teli Hâsid		56						56	9
Teli Kıraç		64		1				65	9
Teli Nasibîn		19						19	11
Teli Sûsîn		11						11	11
Telmedyâ		31						31	9
Tevvâma		13						13	10
Tûkâd		15						15	10
´Uveycil								Harap
Vazhî		25						25	10
Zeytân		40		1				41	2
Zeytânü´l-Masnâ		10						10	1
Toplam	43	4613	1	14	23	4	14	4712

1.2. Cebbûl Nahiyesi Köyleri

Köyler	Reaya	Not
Balât	25	1
Benân	15	1
Dâmân	23	21
Hakla	51	1
Hayriye	5	1
Hüseyniye	11	9
Mellûha	115	1
Sayd nam-ı diğer Harrânih	17	1
Sefîra	103	1
Şerî´a	25	22
Teli ´Arrân	17	1
Teli Şu´ayb	34	1
Terkân	35	1
Toplam	476

1.3. Bâb Nahiyesi Köyleri

Köyler	Reaya	imam	Toplam	Not
Bîretiye	6		6	5
Bîretü´l-Bâb	71		71	1
Bizâ´a	102		102	2
Ebu Taltal	14		14	22, 23
Haddâd	5		5	9
Harvân	21		21	1
Kedîrân			Harap
Nu´mân	6		6	1
Say´a	10		10	1
Serbest nam-ı diğer Dolaplı Han	9		9	24
Sûsyân	6		6	1
Şeddûd	6		6	10
Şeyh Cerrâh	10		10	10
Tâdîf	128	1	129	1
Teli Kabbâsîn	52		52	1
Teli Latmân			Harap
Toplam	446	1	447

2.2. Cebel-i Akra´ Nahiyesi Köyleri

Köyler	Zımmî Reâyâ	Müslim Reâyâ	imam	Toplam	Not
Ala Taş nam-ı diğer		8		8	1
Mehmûliye
Arpalu		7		7	10
Bağdadiye		12		12	1
Bakdîn				Harap	1
Bayındır		5		5	1
Beberzî		6		6	10
Bezkiye		13		13	31
Çâkşâk		5		5	10
Çaksuniye		30		30	20
Çandir		9		9	10
Çânî		6		6	10
Çardakiye		36		36	30
Çörekiye		6		6	1
Dermaşta		12		12	21
Dersuniye		36		36	25
Düveyr		60		60	1
Eğerci		17		17	10
Hânsuma		14		14	10
Harbiye				Harap	10
Helkîn				Harap	1
Hisârcık		14		14	6
Kalendûn		19		19	1
Karaca Ahmedli		7		7	10
Karsbûl en-Nasara				Harap	1
Karye		24		24	19
Keseb	23	3		26	9
Kışlak		35		35	27
Kirakos		10		10	10
Mülk				Harap	32
Oğlakcı		3		3	10
Ordu	14	138	2	154	9
Sinânî				Harap	1
Sofular		22		22	1
Söğüd Ovacığı		16		16	10
Sunkur		4		4	9
Şeyh nam-ı diğer Zermenû		37		37	26
Tûmâma		10		10	10
Yeni Köy		12		12	1
Toplam	37	636	2	675

2.3. Altun-Özü Nahiyesi Köyleri

Köyler		Müslim Reâyâ		1	1 1	Kuloğlu	Toplam
Ak Curûn		18					18	13
Ala-Kend		32					32	2
Arahiya		8					8	1
´Asasiye		39		1	1		41	25
Asyâ							Harap	10
Bakarkaya		18			1		19	10
Bâslika		15					15	10
Bâverda nam-ı diğer Toprak Hisar		31	3			1	35	1
Bedîta		39			1		40	1
Boluca							Harap	1
Boz Oyuk		31					31	9
Budak Burç							Harap	28
Bûhşîn		53					53	1
Büyük Burç		34					34	1
Danişmendli		16	2				18	10
Ermence		12			1		13	9
Kandamak		14					14	1
Karsu		80			1		81	25
Küçük Seferiye							Harap	1
Mansuriye		9					9	5
Mezraa-i Kürd		41					41	6
Mışmışan		24					24	10
Mîrâs		23					23	6
Narlıca		19			1		20	1
Sabuhiye		23					23	10
Sûriyye	70	17	3				90	29
Tababiye		17					17	22
Tâmûsa		9					9	1
Teli Habeş		33					33	1
Terliyân							Harap	1
Tuleyl-i Şarkî		35					35	10
Zengiye		29			1		30	1
Toplam	70	719	8	1	7	1	806

2.4. Süveyde Nahiyesi Köyleri

Köyler	Zınınıî Reâyâ	Müslim Reâyâ	Seyyid	e	Toplam	1
´Abidiye maa Mezraa-i		33			33	9
Kavvâsiye
Ak Bayır					Harap	1
Alaeddinli maa Mezraa-i Bağçecik		15			15	1
Avcılar		5			5	1
Barbarun		32			32	10
Cağini		10			10	1
Cerrâriye		5			5	19
Cüdeyde		9			9	10
Deyr-i Sa´dân		5			5	1
Dikmece		5			5	1
Dişerce		12			12	10
Feysa nam-ı diğer Mağaracık		15			15	1
Güzel Burç maa Çiftlik		10			10	1
Hacı Cübeylü		15			35	1
Hüseyinli		24			24	1
Kâbusiye					27	25
Karamanlu					Harap	1
Karkasiye		35		1	36	1
Kilisacık		33		1	34	1
Makaberun		18			18	5
Mefkad-ı Harbî		2			2	1
Menkûliye		12			12	33
Mişrâkiye		12			12	2
Orhanlı					Harap	10
Saraycık		15	1		16	10
Saylıca		31			31	1
Seldârân		38			38	9
Sultaniye					Harap	10
Sürütme	10				10	1
Süveydiye		34		1	35	21
Tat Kuyucuğu					Harap	10
Tüleyl-i Çiftlik		15			15	1
Tüleyl-i Türkman		15			15	1
Türkman Kuyucuğu					Harap	10
Uç Tut		44		1	45	20
Yoğun Oluk	29				29	1
Zeytuniye	21	81		2	104	1
Toplam	107	590	1	6	704

3. Ma´arretü´l-Mısrîn Kazası Köyleri

Köyler	&	13	Evlad-ı	K g q W	imam ve Hatib	Toplam	1
			Şeyh
			Müheyya
Atbâ	10					10	10
Bânikiye	3					3	34
Bâtîma	18					18	11
Bebîre	5					5	11
Belbûyâ	9					9	2
Bevâr	32					32	9
Binîş	155	1				156	35
Bîre	30					30	1
Birkasyâ	15					15	1
Dâdhîn	20					20	1
Fu´a	176	13	12			201	1
Harnebûş	107					107	11
Harrân	84					84
Ibbîn	50					50	1
Kefr	65					65	1
Kefr Binâ	22					22	1
Kefr Câlis	28					28	11
Kefr Nakbûr	35					35	1
Kefr Nâsîh	28					28	1
Kefr Nûrân	54					54	1
Kefr Sandâl	20					20
Kefrya	38				1	39	1
Keftîn	228					228	1
Kîtân	47					47	1
Lecene	55					55	1
Ma´ar Buna	26					26	13
Ma´arretü´l-İhvân	97				1	98	1
Nahla	91			1		92	1
Nûhiye						Harap	1
Rûm Hamdân	154	25				179	11
Savvâğiye	27	2				29	9
Seffâf	15					15	1
Şellûh	18					18	1
Yahmûl	65					65	13
Zerdana	39	1				40	1
Toplam	1866	42	12	1	2	1923

4. İdlîbü´s-Suğrâ Kazası Köyleri

Köyler	Reaya	Askeri	Toplam	Not
Basnâr	99		99	31
Eşmârûn	49		49	11
İdlîbü´l-Kübrâ	122	2	124	1
Kablûn	21		21	1
Kefr Rûhîn	17		17	1
Mertîn	63		63	1
Ta´ûm	60		60	31
Toplam	431	2	433

5. Sermîn Kazası Köyleri

Köyler	Miislinı Reaya	d	İmam ve Hatib	Toplam
		i
		Seyy
		S
Aciz	13			13	10
Afi s	24			24	1
Akmînâs	163	1	5	175	11
Arînc	36	1		37	11
Asfınü´l-Garbî	22	2	1	25	1
Beneccâra	15		1	16	1
Berkûm	45			45	1
Cûbâs	53	2		55	11
Dâdîh	6	2		8	11
Dânîl	17			17	11
Enkarâtâ	19			19	10
Han Sum ve Kûh?	19		1	20	1
Harrâca	13			13	1
Husûn	10			10	11
Kesebiye				Harap
Ma´âr Dîsâ	20			20	11
Ma´arretü´l-´Ulyâ	36	1	1	38	11
Mağâretü´l-Curz	39			39	1
Mecedliyâ	62			62	1
Menâbî´	16			16	1
Mencâra				Harap	1
Merdîh	27			27	1
Murâdğîn	22			22	1
Neyreb-i Sermîn	53	2		55	11
Rûyânü´s-Sebûh	0	36		36	1
Serâkib	84	3	1	88	11
Târ	51	4		55	11
Teli Kerâsîn	17			17	9
Terneye	27	6		33	1
Teyzer	22			22	9
Tilhiyye	15			15	1
Toplam	946	66	10	1022

6. Ma´arretü´n-Nu´mân Kazası Köyleri

Köyler	Reâyâ	Not
´Anka	11	1
Bânûlîn	13	10
Belmîs	15	4
Belvîş	4	10
Berûfîn	8	1
Besekla	5	10
Cerrârîn	10	1
Cersâs	18	1
Dânâ	14	20
Deyr	16	1
Eskûhim	Harap	10
Evrânih	2	10
Habeş	7	10
Hanâk	16	36
Harîbetü´l-Habeş	1	10
Hâss	7	1
Havva	Harap	10
İrhâb	18	10
Kefr ´Alâyâ	7	10
Kefr ´Avnis	5	10
Kefr Bâsîn	16	4
Kefr Rûmâ	30	37
Kefr Tîn	15	1
Kefr Ziyâdî	8	10
Ma´ar Sehhârîn	14	11
Ma´ar Sehhâta	12	10
Ma´ar Şemsâ	7	10
Ma´ar Şûrîn	14	10
Ma´ar Zeyta	7	1
Ma´arrâta	6	10
Ma´arretü´l-Mâsir	9	10
Ma´aserân	12	31
Merbenûn	Harap	10
Köyler	Reâyâ	Not
Nâsif	3	10
Nîh	5	10
Sahyân	7	10
Sâle	9	10
Sayrûna	13	10
Sebîl	7	10
Sehhâba	1	10
Semî´	14	10
Teli Sîn	8	1
Toplam	394

Haleb Kazası Yönetimi

Kaza Yönetimi

Eyalet ve sancakların başında en büyük örfi yöneticiler olan beylerbeyi ve sancakbeyleri bulunurken, her kaza idaresinin başında da en büyük sivil ve adli amir olarak kadı bulunuyordu.
Osmanlı merkeziyetçi idaresinin esasını, birer kazayı idare eden bütün kadıların hiçbir vasıta olmadan doğrudan doğruya Divan´a bağlı olmaları ve oradan emir almaları teşkil etmektedir. Seferber haldeki ordu ve askeri müesseselerin personel muamelatı hariç, devletin bütün müesseselerinin işleyişinin kadıların murakabe ve nezaretleri altında olması, kadılığın Osmanlı idaresindeki birinci planda gelen önemini izah eder.

Kadılıklar, büyük ve küçük kazalarla sancak ve eyalet olmak üzere başlıca iki sınıftı. Kaza kadısı tayinleri Divan-ı Hümayûn içtimalarının haftada dört gün devamı esnasında ve arz günü denilen günde kazaskerlerin padişaha arzıyla olurdu. Yani tayin edilecek Anadolu kadılarından ise Anadolu kazaskeri, Rumeli´den ise Rumeli kazaskeri elindeki defter mûcebince arz ile iradelerini alırdı184. Kaza kadılarının görev müddeti 20 ay olup, bu müddeti dolduran kadı mazul olarak İstanbul´a gider ve her Çarşamba günü kazasker dairesine mülazemet edip tekrar atanmak için sırasını beklerdi. Kendisinden boşalan yere ise yeni bir kadı tayin edilirdi.

Sancakların ve eyaletlerin kadılıkları mevleviyet suretiyle tevcih edilirdi ve bunların yevmiyeleri en yüksek 500 akçe olabilirdi. Mevleviyetlerin kadılık müddeti ise bir sene idi ve bunların tayinleri 16. yüzyılın ortalarına kadar kazaskerlerin sadrazama inhalarıyla olurken bu müddetten itibaren şeyhülislamların sadrazam vasıtasıyla yaptıkları inha üzerine yapılırdı. İstanbul, Edirne, Bursa, Mısır, Şam ve Haleb gibi büyük merkezler mevleviyet olup, Haleb kadısı iki mülazım alırdı.
Bir kazaya tayin edilen kadıya şer´i ahkamı icraya mezun olduğuna dair padişahın tuğrasını havi bir ruûs (berat) verilirdi. Bundan sonra kadı, mensup olduğu kazaskerden de bir mühürlü mektup alarak vazifesine giderdi.

Görevini kötüye kullanan ve kendilerinden şikayet edilen kadılar hakkında gerekli tahkikat yapıldıktan sonra, aykırı hareketi görülenler cezalandırılır, hatta katledilirdi.
Kadıların görev ve yetkileri oldukça genişti. Bu görevlerini adli, idari ve beledi olmak üzere üç bölümde inceleyebiliriz.

Kadılar, evvela bir hakim olarak bütün davalara bakarlar, adli işleri görürlerdi. Kadıların bulundukları kazalarda şer´i mahkemeler vardı ve kadılar şer´i ve hükmi muamelatta kendilerine verilen beratlarda gösterilen vazifeleri görüp hanefi mezhebi üzere hüküm verirlerdi. Nikah, evlenme, miras taksimi, yetim ve mal-i gaibin muhafazası, vasi tayin ve azli, vasiyetlerin ve vakıfların hükümlerine riayet edilmesinin nezareti, cürm-i cinayet ve sair davalar, yani şer´i ve hukuki bütün işlemler kadılar tarafından görülür ve verilen hüküm hükümete bildirilerek oranın vereceği karara göre infaz olunurdu.

Kadının görevlerinin büyük bir bölümü mahkemede yürütülüyordu. Mahkemede kadının başlıca yardımcıları naib, muhzırbaşı ve muhzırlar ile katiplerdi. Mahkemede kadıdan başka yeterince naib bulunurdu. Genellikle müderris veya ma´zûl kadılar arasından seçilen naibler, mahkeme dışındaki keşiflerde, olayların soruşturmasında görev alırlar, geceleri mahkemede nöbetçi kalırlardı.

Muhzırbaşı ve muhzırlar, öldürme, yaralama ve topluma zarar veren diğer hareketler gibi kamu suçlarının dışında, alacak-verecek gibi kişiler arası anlaşmazlıklarda, davalıları mahkemeye celp ve kadı hüküm verdikten sonra davaların hakkını teslim eden kimselerdi. Muhzırların gördüğü ve kanunnamelerde ihzariye denilen bu görev, padişah tarafından muhzırbaşına verilir, muhzırbaşı bu görevini bizzat veya vekilleri ve yeteri kadar muhzırları ile birlikte yerine getirirdi. Muhzırbaşılık, genellikle taşrada görevlendirilmesi gereken kapıkullarına verilir ve bunlara timar tevcih edilirdi.

Katipler, mahkemeyi ilgilendiren yazışmaları yürütürlerdi. Merkezden, beylerbeyinden ve diğer resmi makamlardan kadıya gelen resmi yazılar (ferman, berat, buyruldu, kadıasker mektubu vb.) ve davalara ait siciller, sicill-i mahfuz denilen deftere kaydedilir, vakfiye, ıtakname, hüccet vb. belgeler katipler tarafından usulüne uygun biçim ve üslupta düzenlenirdi.

Ayrıca, her kaza merkezinde bulunan bir müftü, şer´i hükümleri en iyi bilen ve davalar hakkında verilecek kararların hangi şer´i esaslara istinat edeceğini açık olarak tayin eden bir fetva makamı olarak kadıya adli vazifesinde yardım ederdi. Kadının görev yaptığı mahkemelerde muhzırbaşı ve muhzırlar ve katiplerlerden başka, mukayyid, mahkeme imamı, kethüda, fetih-han gibi görevliler ile tercümanlar da bulunurdu. Tercümanlık görevini ifa edenlere timar tevcih edilir, şayet görevlerini ihmal ederlerse timarları ellerinden alınarak başkasına verilirdi.

Kadılar mahkemelerde davalara baktıkları esnada, dürüstlüğüne herkesin itimat ettiği ahaliden beş altı kişi de celselerde daima müşahit olarak bulunur ve katipler tarafından Şer´iyye Sicili denen defterlere geçen hüccet suretlerinin altını imza ederlerdi. Yani bu kişiler bir nevi jüri teşkil ederlerdi ve büyük davalarda veya siyasi mahiyette olanlarında bu jürinin kadrosu daha geniş tutulurdu.

Kadıların bir başka vazifesi de idari işlerle ilgilidir. Kadıya bu hususta hükümetçe ferman gönderilir ve o da gereken cevabı bizzat kendisi hükümete arz ederdi. Kadıların bulundukları şehir ve kasabaların inzibatı mahalli ve askeri sınıfına bırakılmıştı. Zahire ve amele tedariki, hayvan şevki, menzil emirleri, asker toplanması, iktisadi işler, hep kadılar vasıtasıyla görülürdü. Asayiş amiri de kadı idi. Bu hususta kendisine bir subaşı ve onun emrinde bulunan asesbaşı ile asesbaşının emrindeki asesler yardım ederlerdi.

Kadının üçüncü vazifesi ise şehir veya kazanın belediye reisliği idi. Bu hususta da kendisine yardım edecek memurları olup, bunlar; muhtesip, pazarbaşı, esnaf yiğitbaşıları, çöp subaşısı ve mimarbaşı idi. Narh tespiti suretiyle fiyatların keyfiliğini önlemek, satışları kontrol etmek ve hükümete ait kazanç vergilerini toplamak gibi işleri kadı hep muhtesip vasıtasıyla idare ediyordu. Muhtesipten başka, ihtisab işinde çalışan başka görevliler de vardı ki bunlardan biri de terazi başı idi. Terazi başı haksız bir iş yaptığında kadı tarafından sorgulanır ve suçlu bulunursa görevinden azledilerek cezalandırılırdı. Nitekim, Mühimme defterlerinde terazi başılann haksız uygulamalarına dair bazı şikayetlere tesadüf etmekteyiz. Çöp subaşısı da temizlik işlerine bakar ve bu hususta kadılardan emir alırdı. İnşaat işlerinde kullanılmak üzere mimar temin etmek yine kadının vazifeleri arasında yer alıyordu. Diğer taraftan, Haleb şehrinin su ihtiyacını karşılamak üzere yapılmış olan su dağıtım şebekesinin yönetimini de kadı denetliyordu ve su dağıtımının semtler arasında çıkardığı anlaşmazlıkları bir sonuca bağlıyordu.

Bütün bunlardan başka, her eyalet ve sancakta toprak kadısı ismiyle seyyar kadılıklar da vardı. Gerek devlet merkezinde ve gerek eyaletlerden tahkiki icap eden bir iş toprak kadıları vasıtasıyla tahkik ve teftiş olunurdu. Bunlar, köylülerin sancakbeyi, alaybeyi, subaşı, zeamet ve timar sahipleri tarafından herhangi bir haksızlığa uğradıkları zaman eyalet ve sancak kadılarına ve Divan-ı Hümayûn´a yaptıkları şikayetleri tahkik edip icap ederse kendilerine verilen emirlerle davalara da bakarlardı.

Haleb Eyaleti Ve Sancağı Yönetimi

EYALET VE SANCAK YÖNETİMİ

1. Örf Mensupları

17. yüzyılda beylerbeyi (mir-i miran) ya da "vezir" rütbesindeki valiler tarafından idare edilmiş olan Haleb eyaletine çok sayıda yönetici tayin edilmiştir. Fakat, eyalet ve sancak yöneticileri tayinlerinin kaydedildiği resmi belgelerin (Ruus vb.) yetersiz olması, 17. yüzyılda Haleb yönetimine tayin edilmiş olan beylerbeyilerin veya valilerin tam olarak tespitine imkan tanımamaktadır. Klasik Osmanlı kaynaklarında da bu hususta yeterli bilgi bulunmamaktadır. Diğer taraftan, Haleb salnamelerinde valilerin isimleri ve görev yaptıkları tarihler yer almakla birlikte, bunlar da pek sağlıklı bilgiler değildir. Nitekim, salnamelerde bazı valilerin adlan yer almadığı gibi, bazılarının da beylerbeyilik yaptıkları tarihler yanlış olarak verilmiştir. Bundan dolayı, sadece, arşiv belgeleri ve Osmanlı klasik kaynaklarında yer almayan eyalet yöneticilerinin isimlerini hicri 1324 tarihli Haleb Salnamesi´nden istifade ederek telafi etmeye çalıştık.

Yukarıda bahsettiğimiz kaynaklarda, 1600-1700 yılları arasında Haleb eyaleti yönetimine tayin edilmiş olan 74 beylerbeyinin ismini tespit edebilmekteyiz. Bunların görev süreleri 1-4 yıl arasında değişmekle birlikte, Haydar Ağa-zade Mehmed Paşa sadece 14 gün, İbrahim Paşa da 3 ay 8 gün bu görevlerinde kalabilmişlerdir. Aralıksız olarak 4 yıl boyunca Haleb eyaletini yöneten Mehmed Paşa ise en uzun süreyle bu görevde kalan beylerbeyi olarak görülmektedir (bkz. Tablo-3).

17. yüzyılda beylerbeyilerin daha fazla önem kazanmaları ile birlikte onlara vezirlik de verilmiştir. Osmanlı İmparatorluğu´nda önemli bir konuma sahip olan Haleb eyaletinin yöneticileri de genellikle vezaretle tayin edilmişlerdir. Vezaretle atanan beylerbeyilerin vezirliği zamanla ellerinden alınabildiği gibi, vezareti olmayanlara da sonradan bu rütbe verilebiliyordu. Mesela, Silahdar Paşa Kethüdası olan Mehmed Kethüda 1637´de Haleb eyaletine tayin edilmiş, bir müddet sonra ise vezareti ref´ olunarak bundan sonra kendisine "Mir-i miran" elkabıyla yazılması istenmiştir. Büyük Mirahur iken 17 Temmuz 1644´te Haleb beylerbeyiliğine tayin edilen Haydar Ağazade Mehmed Paşa´ya. da 24 Temmuz 1644´te vezaret ihsan edilmiştir. Hüseyin Paşa, Nogay Mehmed Paşa, Derviş Mehmed Paşa, Gürcü Mehmed Paşa, İbrahim Paşa ve Hasan Paşa gibi birçok vali de Haleb yönetimine tayin edildiklerinde vezir rütbesinde idiler.

Eyalet yöneticileri olan beylerbeyiler, yerleri değiştirilmek suretiyle başka eyaletlerden atandıkları gibi, başka görevlerden de beylerbeyiliğe tayin edilenler vardı. Mesela, Haremden çıkma Silahdar Ahmed Ağa 18 Mart 1634´te, Silahdar Paşa kethüdası olan Mehmed Ekim 1637´de, Mirahur-ı evvel olan Hasan Ağa 3 Ekim 1636´da, Büyük Mirahur olan Siyavuş Ağa 11 Şubat 1643´te, yine Büyük Mirahur olan Haydar Ağazade Mehmed 17 Temmuz 1644´te ve Padişah Silahdarı olan İbrahim Ağa da 1 Ağustos 1644´te Haleb beylerbeyi olmuşlardır.
Eyalet yöneticileri, aralıklı olarak ya da artarda olacak şekilde ve bazen de belirli şartlarla olmak üzere birkaç defa aynı göreve tayin edilmişlerdir. Mesela, Haleb beylerbeyilerinden Siyavuş Paşa´ya 26 Mayıs 1643´te ikinci defa ve vezaretle bu görev verilmiştir.

Yukarıda da bahsettiğimiz gibi, beylerbeyilere kendi eyaletlerindeki gelirleri yetmediği için idari bölgelerindeki bir veya birkaç sancağın geliri de onlara "arpalık" olarak ya da gelirlerine ilave (ber vech-i zamime) olarak verilmiştir. Ayrıca, beylerbeyiler bir sancağı "iltizam tariki" ile de tasarruf edebilirlerdi.

Eyalete tabi olan sancakların yöneticileri konumunda bulunan sancakbeyleri de belirli şartlarla tayin edilmekteydiler. Haleb eyaletinde görev yapan sancakbeyleri, genellikle, halen sancakbeyliği yapan ya da bu görevden ma´zûl durumda bulunan beyler arasından tayin edilmişlerdir.

Olağan tayinler haricinde, sancaklar ocaklık tarikiyle verilebildiği gibi, sancakbeylerinin bazı şartları yerine getirmeleri şartıyla da verilmiştir. Mesela, Selemiye sancağı Haleb eyaletine bağlı olduğu dönemde Emir Seyfe "ocaklık tarikiyle" verilmiştir. Aynı sancak, Trablusşam eyaletine dahil olduğu dönemde ise, tüccar ve buradan geçen yollar üzerindeki binalara zarar getirmemek ve meydana gelebilecek zararları da tazmin etmek şartıyla, 30 Nisan 1642´de Emir Şibli´ye "Urban Hükümeti"yle verilmiş ve onun bu konumu 1644 ve 1645 yıllannda olmak üzere iki defa da yenilenmiştir Yine, Ma´ana sancağı, Haleb beylerbeyi Nogay Mehmed Paşa´nın arzı mucebince 7 Ocak 1633´te Hama sancağından ma´zul Ali Bey´i "şenletmek şartıyla" verilirken, Balis sancağı da, eşkıyalık yapan Araplan yakalaması şartıyla, 7 Ağustos 1639´da Mehmed´t verilmiştir. Bu bölgedeki eşkıyalık olaylan devletin başını çok ağntmış olacak ki, Balis sancağı bu defa Adana beylerbeyilerinden olan Kasım Paşa´ya, tüccar ve yollar üzerindeki binalan Arap eşkıyasından koruması şartıyla, 24 Ocak 1641´de arpalık olarak verilmiştir.
Bu arada eyalette vazife yapan diğer örfi görevlilerden de bahsetmek yerinde olacaktır. Bunlann da başında Maliye Defterdarı gelmektedir. Haleb defterdarlığı, Yavuz Sultan Selim´in Şam beldelerini zabt edişinden sonra kurulmuş ve Arab Vilayeti Defterdarlığı adıyla Şam, Haleb, Trablusşam ve çevrelerinin mali işlerinden sorumlu tutulmuştur. Fakat, bu defterdarlık II. Selim´in saltanatının ilk yıllarında, sırasıyla Haleb, Diyarbekir, Şam, Erzurum ve Trablusşam olmak üzere, 5 defterdarlığa ayrılmıştır.

Maliye defterdarından başka, her eyalette timar işlerine bakmak üzere bir Timar Kethüdası ile bir Timar Defterdarı da bulunurdu. Kethüdalar, arazisi timar, zeamet ve has olan eyaletlerde zeamet işlerine bakarlar, timar işlerine bakan ve timar defterdarı namına alan memurun da amiri sayılırlardı. Timar kethüdalığı derece derece olup, en yüksek mertebesi Rumeli Defter Kethüdalığı idi. Timar defterdarı ise, timarlarla timarlıların defterlerini tutar, bunlara ait işleri yönetirdi. Defterler, Defterhane´de muhafaza edilir ve Defterhanede işleri idare eden müdüre Defter emini denirdi.

Bütün bunlardan başka, alaybeyi, çeribaşı, subaşı, çavuşbaşı ve çavuşlar, dizdar, su nazırı, mimar, tercüman ve muhtesip gibi, eyalet dahilinde muhtelif mevkilerde görev yapan örf mensupları da vardı. Fakat, bunlar hakkında daha önceki çalışmamızda detaylı olarak bilgi verildiği için bu görevliler üzerinde burada tekrar durmayacağız.

Haleb Eyaletinin Kaza ve Nahiye Taksimatı

HALEB EYALETİNİN KAZA VE NAHİYE TAKSİMATI

Osmanlı Devleti´nde kadının sorumluluk bölgesini ifade eden kaza, bir taraftan ticari ve diğer taraftan kültürel üstünlüğü ile, yani çevresinin merkezi olmuş bir kasaba veya şehir ile, böyle bir topluluk merkezini çevrelemiş köylerin teşkil ettiği idari bir birliği ifade etmekte idi51. Bu cümleden hareketle Haleb eyaleti 1616 yılında Haleb, Antakya, Deyrgûş (=Dergüş), Harim, Maarretü´l-Mısrin, Sermin, Eriha, Ma´arretü´n-Nu ´man, Kefr Tab, Tizin, İdlibü ´s-Suğra, Bakras, Birecik, Rum-kal ´a, Nizib, Şeyhü´l-Hadid maa Gündüzlü, Amik ve Menbiç-Ravendan olmak üzere 18 kazadan meydana gelmekteydi. 1626 tarihli başka bir kaza listesinde de aynı idari yapı görülmektedir.

Bundan bir müddet sonra Birecik, Rumkal´a ve Nizib kazalarını yine Haleb eyaletine tabi olan Biretül-Fırat sancağına bağlı olarak görmekteyiz. Ayrıca, ´Amik kazası da Şeyhü´l-Hadid maa Gündüzlü kazasına dahil edilmiştir. Bundan dolayı, 1642´de Haleb eyaleti Haleb, Eriha, Harim, Antakya, Ma´arretü´l-Mısrin, Sermin, Dergüş, Bakras, İdlibü ´s-Suğra, Şeyhü ´l-Hadid ve Gündüzlü, Kefr Tab, Maarretü ´n-Numan, Tizin ve Menbiç-Ravendan olmak üzere 14 kazadan meydana gelmekteydi.

Tablo-1 Haleb Eyaleti Kazalar

1616-1626	1642-1674	1678-1687
´Amik	Antakya	Antakya
Antakya	Bakras	Bakras
Bakras	Deyrgûş	Deyrgûş
Birecik	Eriha	Eriha
Deyrgûş	Haleb	Haleb
Eriha	Harim	Harim
Haleb	İdlibü´s-Suğra	İdlibü´s-Suğra
Harim	Kefr Tab	Ma´arretü´l-Mısrin
İdlibü´s-Suğra	Ma´arretü´l-Mısrin	Ma´arretü´n-Nu´man
Kefr Tab	Ma ´arretü´ n-Nu´ man	Menbiç
Ma´arretü´l-Mısrin	Menbiç-Ravendan	Ravendan
Ma´arretü´n-Nu´man	Sermin	Sermin
Menbiç-Ravendan	Şeyhü´l-Hadid maa Gündüzlü ve ´Amik	Şeyhü´l-Hadid maa Gündüzlü
Nizib	Tizin	Şuğûr
Rum-kal´a		Tizin
Sermin
Şeyhü´l-Hadid maa Gündüzlü
Tizin

Yukarıdaki kaza listesi ile 16. yüzyıldaki kaza listesi arasında bir mukayese yapıldığında; 16. yüzyılın başlarında A´zaz ve Kilis kazasının nahiyeleri olan Ravendan ve Menbiç´in 17. yüzyılda birlikte bir kazayı teşkil ettikleri; 16. yüzyılda Antakya kazasına tabi olan ve Kuseyr nahiyesinin bir kasabası durumunda bulunan Dergüş´ün ve Harim nahiyesinin kalabalık nüfuslu bir köyü olan Tizin (=Niziri)ss ile Sermin nahiyesinin köyleri olan İdlibü´s-Suğra ve Ma´arretü´l-Mısrin´m 17. yüzyılda müstakil kaza yapıldıkları anlaşılmaktadır.
1650 ve 1651 yıllarına gelindiğinde, Haleb eyaletinin; Haleb, Eriha, Antakya, Ma´arretü´l-Mısrin, Sermin, Dergiiş, Bakras, İdlibü´s-Suğra, Şeyhü´l-Hadid maa Gündüzlü ve ´Amik, Kefr Tab, Ma´arretü´n-Numan, Tizin maa Nahiye-i Cebel-i Barişa, Harim ve Munbuc (-Menbiç)-Ravendan olmak üzere, yine 14 kazası vardı. Aynı kaza taksimatını 1653 ve 1654 yıllarında hazırlanmış olan avanz-hane defterlerinde de görmekteyiz. Daha önce Haleb´e tabi olarak gördüğümüz Biretü´l-Fırat livası ise bu zamanda Maraş eyaletine tabidir.

1657 yılında ´Amik de Haleb eyaletinin müstakil kazalan arasında yer almaktadır ki, ´Amik bu tarihten önce Gündüzlü ve Şeyhü´l-Hadid kazasının bir nahiyesi idi. Böylece, Haleb eyaletinin kaza sayısı 15´e çıkmıştır. Fakat, ´Amik ertesi yıl tekrar Şeyhü´l-Hadid kazasına dahil edilmiş ve bu kaza yapısı 1674 yılında da aynen devam etmiştir. Diğer taraftan, daha önce Haleb eyaletine, sonra da Maraş eyaletine dahil edilmiş olan Biretü´l-Fırat livasını da bu zamanda yine Haleb eyaletine tabi olarak görmekteyiz.

Haleb eyaleti, 1678 yılında Haleb, Antakya, Ma´arretü´l-Mısrin, idlibü´s-Suğra, Sermin, Ma´arretü´n-Nu´man, Eriha, Deyrgûş, Şuğûr, Şeyhü´l-Hadid, Harim, Tizin, Menbiç, Ravendan ve Bakras olmak üzere 15 kazadan meydana geliyordu. Fakat, bu zamanda eyaletin kaza taksimatında önemli değişikliklerin olduğu görülmektedir. Bundan önce müstakil kaza olan Kefr Tab, kaza olmaktan çıkartılarak Ma´arretü´n-Nu´man kazasına bağlı bir nahiye haline getirilmiş; yine bundan önce birlikte bir kazayı teşkil eden Menbiç ve Ravendan´ın her biri müstakil kaza yapılırken, Antakya kazasının bir nahiyesi olan Şuğûr da müstakil kaza olmuştur. Bu kaza taksimatı 1687 yılında da aynen devam etmiştir.

17. yüzyılın sonlarına gelindiğinde Haleb eyaletinin kaza taksimatında fazla bir değişikliğin olmadığı müşahede olunmaktadır (bkz. Tablo-1). Nitekim, 1699/1700 yılında sadece Ma´arretü´n-Nu´man kazası Haleb´e bağlı olmaktan çıkartıldığı için, eyaletin kaza sayısı bu zamanda 14´e inmiştir. Esasen, Ma´arra kazası Haleb eyaletinin bir sancağı olan ve aynı adı taşıyan Ma´arra´ya tabi olup, muhtemelen bu zamanda eyaletin kazalan arasında gösterilmemiştir.

Haleb eyaletinin kazaları içerisinde en fazla köye sahip olanı Antakya kazası idi ve bu kaza dahilindeki nahiyelerde (Kuseyr, Cebel-i Akra´, Altun-Özü ve Süveyde) 1616 ve 1656 yıllarında 108, 1678 yılında da 154 köy yer almaktaydı. Antakya kazasının en büyük nahiyesi olan Kuseyr´de 1616 ve 1656 yıllannda 36 meskûn köy, 167 8´de ise meskûn ve harap durumda olan 46 köy bulunmaktaydı.

Haleb eyaletinin ikinci büyük kazası ise Haleb idi. Bu kazada toplam olarak 1616´da 6974, 1656´da 7075, 1678´de de 12176 köy yer alıyordu. Haleb kazasının en büyük nahiyesi olan Cebel-i Sem´an nahiyesinde 1616 ve 1656 yıllannda 56 meskûn köy, 1678´de ise 92 köy (meskûn ve meskûn olmayan) yer almaktaydı. Cebel-i Sem´an nahiyesi sadece Haleb kazasının değil, aynı zamanda eyaletin de en büyük nahiyesi durumundaydı.

17. yüzyılda eyaletin en küçük kazası ise İdlibü´s-Suğra olup, bu kazada toplam olarak 1616 ve 1656 yıllarında 3 meskûn köy, 1678´de de 7 köy bulunmaktaydı (bkz. Tablo-9).
Haleb eyaletini teşkil eden büyük kazalar, yukarıda da bahsettiğimiz gibi, nahiyelere taksim edilmişti. Bu durumda kaza, kaza merkezi olan bir kasaba ile etrafındaki birkaç nahiyeden müteşekkildi. Bazı kazalar ise nahiyelere taksim edilmeden sadece kaza merkezi olan kasaba ile onun çevresindeki köylerden meydana geliyordu. Nitekim, Haleb eyaletinin merkez kazası olan Haleb, Haleb şehri ve onun çevresini kuşatan Cebel-i Seman ile Bab ve Cebbûl nahiyelerinden teşekkül etmişti. İkinci büyük kazası olan Antakya ise Antakya şehri ile çevresindeki Kuseyr, Altun-Özü, Cebel-i Akra´ ve Süveyde nahiyelerinden meydana geliyordu.

1616´da Dergûş kazasına tabi olan Şuğûr nahiyesi, kısa bir zaman sonra Antakya kazasına dahil edilmiş, 17. yüzyılın son çeyreğinde ise müstakil kaza yapılarak yeni teşkil edilen Cisr-i Şuğûr nahiyesi de buraya bağlanmıştır.

Bir başka kaza olan Eriha nın Rûc ve Zaviye olmak üzere iki nahiyesi vardı. Cebel-i Barişa nahiyesi 1616´da Kefr Tab kazasına, bu tarihten sonraki dönemlerde ise Tizin kazasına bağlı idi. 1678 tarihinden önce nahiyesi bulunmayan Harim kazasının bu tarihte Ermenaz ve Cebel-i A ´la olmak üzere iki nahiyesinin olduğu görülmektedir86. Önceden müstakil kaza olan ´Amili1, 1678´de Şeyhü´l-Hadid kazasının bir nahiyesi yapılmıştır. Bu nedenle, sadece Gündüzlü isimli bir nahiyesi olan Şeyhü´l-Hadid kazasının nahiye sayısı da bu zamanda 2´ye yükselmiştir.
Kefr Tab nahiyesi 1678´de Ma´arretü´n-Nu´man kazasına bağlı bulunmaktaydı. Halbuki burası 1678´den önce müstakil kaza olup, 1616´da Cebel-i Barişa nahiyesi de buraya bağlı idi.
17. yüzyılın başlarında Haleb eyaletine bağlı bulunan Birecik kazasının Birecik ve Surûc isimli iki nahiyesi vardı. Menbiç ve Ravendan nahiyeleri de birlikte bir kazayı teşkil ediyorlardı. Fakat, 1678 tarihli defterde iki nahiyenin birbirinden ayrılarak her birinin müstakil kaza yapıldığı görülmektedir.

Haleb eyaletinin, yukarıda bahsettiğimiz kazaları haricinde, başka kazaları da vardı. Fakat, nahiyeleri olmadığı için, bu kazalar bir kasaba ile onun çevresinde yer alan mahdut sayıdaki köylerden meydana geliyordu.

Öte taraftan, 16. yüzyılda mevcut olan bazı nahiyelerin de 17. yüzyılda ortadan kalktığı görülmektedir ki, bunlar Antakya kazasının Antakya adlı nahiyesi ile Sermin kazasının Cebel-i Beni Alim, Eriha kazasının Cebel-i Samak ve Harim kazasının Halka adlı nahiyeleridir.

Haleb eyaletinin kaza ve nahiye taksimatında bundan sonraki yıllarda da sık sık değişiklikler meydana gelmiştir. 1288/1871 tarihli vilayet salnamesinden anlaşıldığına göre bu zamanda aynı adlı vilayetin merkez sancağı olan Haleb´in Haleb, İdlib, Ma´arretü´n-Nu´man, Cisr-i Şuğûr, Harim, Antakya, Beylan, Reyhaniye, İziyye, Kilis (Kilis), Ayntab (Antep), Bab ve Cebbûl olmak üzere 12 kazası ve bunlara bağlı olarak da toplam 34 nahiyesi bulunmaktaydı.

17. yüzyılın sonlarında kaza statütüsünde olan Sermin ve Ma´arretü´l-Mısrin´i 1871´de İdlib kazasına, Dergüş´ü de Cisr-i Şuğûr kazasına bağlı olarak görmekteyiz (bkz. Tablo-2). Ayrıca, 17. yüzyılda Şuğûr´un nahiyesi olan Cisr-i Şuğûr 19. yüzyılda kaza statüsü kazanırken Menbıç (Membiç veya Münbiç) kazası iki ayrı nahiyeye ayrılmış ve bunlardan Membiç-i Fevkani Kilis kazasına, Membiç-i Tahtani de Ayntab kazasına bağlanmıştır. Bunlardan başka, 19. yüzyılda birçok yeni nahiye de teşkil edilmiştir. Mesela, Antakya´nın Kara Murad, İziyye´nin ´Amiki, Okçu İzzeddinlü ve Şeyhler, Kilis´in Şakaği ve Musa Beğlü, Bab ve Cebbûl´un ise İlbeğlü adlı nahiyeleri 17. yüzyılın sonlarında mevcut değildi (bkz. Tablo-1).

1871 yılından sonra da Haleb sancağının idari taksimatında önemli değişiklikler meydana gelmiştir. Nitekim, 1897 yılında bu sancağın 13 kazası ile 49 nahiyese olup, bundan önce Haleb kazasının bir nahiyesi olan Cebel-i Sem´an ile iki ayrı idari bölgeden oluşan ve Kilis ile Ayntab kazalarına bağlı olan Menbiç´i müstakil bir kaza olarak gördüğümüz gibi, İskenderun ve Rakka kazalarını da bu zamanda Haleb´e dahil edilmiş olarak görmekteyiz.

Tablo-2 Haleb Sancağının Kaza ve Nahiyeleri (1871)

Kazalar	Nahiyeleri
Haleb	Cebel-i Sem´an
idlib	Eriha, Ma´arretü´l-Mısrin, Sermin
Cisr-i Şuğûr	Cisr-i Şuğûr, Ordu, Dergüş, Kal´a-i Mudik
Harim	Harim, Barişa
Antakya	Antakya, Kara Murad, Kuseyr, Suveydiye
iziyye	´Amiki, Okçu İzzeddinlü, Şeyhler
Killis	A´zaz-ı Fellah, A´zaz-ı Türkman, Com, Şakaği, Musa Beğlü, Membiç-i Fevkani
Ayntab	Ören, Çarpin, Çekde, Kızılhisar, Reşi, Hezek, Kızık, Telbeşar
Bab ve Cebbûl	Bab, İlbeğlü, Membiç-i Tahtani
Ma´arretü´n-Nu´man
Beylan
Reyhaniye

Bugün ise daha farklı bir yapıya sahip olan bu idari bölgelerden Ayntab (Gaziantep), Kilis ve Antakya (Hatay) Türkiye Cumhuriyeti Devleti´nin birer şehri hüviyetinde iken Haleb, İdlib ve Rakka da Suriye Arap Cumhuriyeti´nin 14 idari bölgesinden 3´ünü teşkil etmektedir.

 

HALEP EYALETİNİN SANCAK TAKSİMATI

 

16. yüzyılda Osmanlı Devleti´nin temel idari ünitesi sancak (=liva) olup, her sancak merkezden tayin edilen bir sancakbeyi (=mirliva) ile yine merkezden gönderilen bir kadı tarafından yönetilirdi. Belirli bir bölgedeki sancaklar da vilayet adı verilen ve bir beylerbeyinin (mır-i miran) emri altında bulunan idari üniteleri meydana getirirlerdi. Beylerbeyi eyalette sultanın otoritesini temsil eden en yüksek yönetici idi. Eyaletin her sancağına merkezden bir sancakbeyi atanırken, paşa sancağı diye adlandırılan biri doğrudan beylerbeyinin yönetimine bırakılmıştı.

Aslında beylerbeyiler ve sancakbeyleri, en ufak sipahiye dek uzanan timar sistemi zincirindeki askeri sınıf mensuplarıydı. Fakat timar sistemi imparatorluk yönetimine temel olduğundan bunlar aynı zamanda mülki yönetici idiler. Bu yöneticilerin tümü kul sisteminden yetişme, bağlılıkları daha önceki görevlerinde denenmiş devlete ve hükümdara yararlıklarından dolayı terfi ettirilerek bu göreve getirilmiş kimselerdi.

Öte taraftan, Osmanlı kanunlarının uygulanmasında kendisine büyük yetkiler tanınan beylerbeyinin, eyaletin paşa sancağı yöneticisi olarak, herhangi bir sancakbeyinden farkı yoktu. Sancakbeyi de sancağın en büyük yöneticisi idi ve beylerbeyi gibi hükümdarın kullan arasından bu göreve atanırdı.

17. yüzyıla gelindiğinde, bu klasik yapının bozulduğu ve Metin Kunt´un da ifade ettiği gibi, artık sancaktan eyalete doğru bir geçişin söz konusu olduğu görülmektedir. 16. yüzyılda sancakların sayısında sürekli artış meydana gelirken, 17. yüzyılda tam tersi bir süreç işlemiş; sancakların sayısı ya azaltılmış ya da aynı sayıda bırakılmıştır. Diğer taraftan, eyaletler artık liyakatli beylere değil, hiçbir liyakat ve ehliyet gözetilmeden rüşvet ve himaye ile tevcih edilmiştir. Fakat, eyaletlerdeki düzenin bozulmasının asıl sebebi sistemin temelini oluşturan timar sisteminin bozulmasıdır. Nitekim, artık eyaletlerdeki vergi gelirlerinin önemli bir bölümü timar olarak dağıtılmıyor, doğrudan doğruya iltizam usulüyle hazine adına toplanıyordu.

17. yüzyılda beylerbeyilerin daha fazla önem kazanmaları ile birlikte onlara vezirlik de verilmiştir. Dolayısıyla, Haleb eyaletinin yöneticileri de genellikle vezaretle tayin edilmişlerdir. Vezaretle atanan valilerin vezirliği zamanla ellerinden alınabildiği gibi, vezareti olmayanlara da sonradan bu rütbe verilebiliyordu.
Sancakların önemini yitirmeleri ve eyalet valilerinin besledikleri çok sayıdaki kapı askerleriyle önemli nüfuz elde etmeleri, zamanla sancakbeylerinin de onların tavassutuyla atanması sonucunu doğurmuştur. Ayrıca, timar sisteminin çöküşü ve eyaletlerde valilerin giderek kuvvet kazanmaları, onları devlete kafa tutacak bir konuma da getirmiştir. Ekonomik gücünü kaybeden devlet, daha fazla kapı askeri besleyebilmeleri için nüfuzlu paşalara bir veya birden fazla sancağın gelirini de arpalık olarak veya maaşlarına ilave olarak (ber vech-i zamime) vermiştir25. Bundan dolayı, birçok sancağa merkezden sancakbeyi gönderilmemiş, bu yerler de eyalet valilerinin yönetimine terk edilmiştir.

Beylerbeyi, Divan-ı Hümayûndun küçük bir modeli olan beylerbeyi divanı ile eyaleti yönetirdi. Bu divanda, timar defterdarı, defter kethüdası, hazine defterdarı ve beylerbeyi kethüdası ile tezkereci bulunurdu ve bunlardan ilk üçü doğrudan hükümdar tarafından atanırdı. Beylerbeyi divanının başlıca meşguliyetini, timar meseleleri, sipahilerle ilgili davalar ve reayanın şikayetleri teşkil eder, gerektiği zamanlarda divan müzakerelerine merkez kadısı da katılırdı.

Ayn-i Ali Efendi tarafından 1607 yılında tamamlanan kanunname mecmuasında Haleb eyaleti, Haleb, Adana, Ekrad-ı Kilis, Birecik, Üzeyr, Ma´arra, Balis, Türkmen-i Haleb ve Matah maa Mudik?s olmak üzere 9 sancak olarak gösterilmiştir. Bunlardan 7´si zeamet ve timarlı, son ikisi de saliyaneli olup, saliyaneli olanlar ref´ olunarak iltizama verilmiştir.
Daha sonra Hezarfen Hüseyin Efendi tarafından kaleme alınmış olan Telhisü´l-Beyan fi Kavanin-i Al-i Osman adlı eserde de Ayn-i Ali Efendi´nin verdiği listeye benzer bir taksimatı görmekteyiz. Bu eserde, Haleb eyaletinde 7´si zeamet ve timarlı, 2´si de saliyaneli olmak üzere toplam 9 sancağın olduğu ifade edilmekle birlikte, sancak listesine bakıldığında gerçekte 8 sancağın mevcut olduğu görülmektedir. Zira, Ayn-i Ali´nin listesinde yer alan Birecik sancağı Hezarfen Hüseyin Efendi´nin eserinde Rakka eyaletine tabi olarak gösterilmiştir. Koçi Bey´in 1631´de Sultan IV. Murad´a takdim ettiği risalesinde yer alan sancak taksimatı da bunlardan pek farklı değildir.

Evliya Çelebi´nin Seyahatname´sinde zikrettiği ve temelde Sultan Süleyman Kanunnamesi´ni esas olarak aldığı eyalet ve sancak listesinde, Haleb eyaletinin Haleb, Ekrad-ı Kilis, Birecik, Ma´arra, Azaz (doğrusu ´Üzeyr olmalıdır), Balis ve Antakya olmak üzere 7 zeamet ve timarlı sancağı vardır. Ayrıca, Mudik ve Türkmen sancakları da saliyaneli olan sancaklarıdır. Görüldüğü gibi, bu sancak listesi ile Ayn-i Ali´nin verdiği liste arasında da bazı önemli farklılıklar vardır. Mesela, Evliya Çelebi´nin listesinde Antakya Haleb eyaleti sancakları arasında gösterilmiştir. Halbuki bu sancak 26 Eylül 1582´de ref´ olunarak Haleb sancağına bağlanmış ve önceden olduğu gibi Haleb sancağının bir kazasını teşkil etmiştir. Buna karşın, Adana´nın Haleb´den ifraz edilerek eyalet yapıldığını belirtmesi, Evliya Çelebi´nin kendi dönemindeki bazı değişiklikleri de dikkate aldığı sonucunu ortaya çıkarmaktadır. Zira, Adana 1608´de Haleb´den ayrılarak müstakil bir eyalet yapılmıştır.

1628-1641 yılları arasındaki kayıtları ihtiva eden bir Eyalet ve Sancak Tevcih Defterinde yer alan bilgilere göre, Haleb eyaleti bu zamanda Haleb, Ma´arra, Balis, ´Üzeyr ve Selemiye olmak üzere 5 sancaktır. Fakat, Selemiye sancağının 1639´da Trablusşam eyaletine dahil edilmesi sebebiyle eyaletin sancak sayısı 4´e inmiştir. Nitekim, 1641-1649 yılları arasındaki tevcihlerin kaydedildiği başka bir Eyalet ve Sancak Tevcih Defterinde Haleb eyaletinin Haleb, Ma´arra, Balis ve ´Üzeyr adlı 4 sancaktan meydana geldiği görülmektedir. Ayrıca, eyalette bir Maliye Defterdarı ve Timar Defterdarı ile bir Timar Kethüdası da bulunmaktadır.

Öte taraftan, 17. yüzyılın ilk yarısında hazırlanmış olan Eyalet ve Sancak Tevcih Defterlerinde Kilis sancağından hiç bahsedilmemesi dikkatimizi çekmektedir. Halbuki, Timar ve Zeamet Tevcih Defterlerine bakıldığında, Kilis´in bahsi geçen dönemde Haleb eyaletinin bir sancağı olduğu görülür. Bu sancağın öteden beri Canbulatoğullan´na "ocaklık tarikiyle" verildiğini de biliyoruz. Nitekim, bu aileden olan Ali Paşa´nın isyanı 17. yüzyılda meydana gelen önemli hadiselerden biridir. Haleb valisi ve amcazadesi olan Hüseyin Paşa´nın katlini bahane eden Ali Paşa, 17. yüzyılın başlarında büyük bir isyan çıkarmış, 1607´de isyanı bastırıldıktan bir müddet sonra katledilmiş ve bu ailenin Kilis bölgesindeki hakimiyetine de son verilmiştir. Bu hadiseden sonra, önemli bir gelir kaynağını teşkil eden Kilis Ekradı Valide Sultan haslarına dahil edilerek bir voyvoda vasıtasıyla idare edilmeye başlanmıştır. Ayrıca, 17. yüzyılda Kilis sancağında zeamet ve timar düzeni de mevcut olduğundan41 yönetici olarak bir sancakbeyinin de olması kuvvetle muhtemeldir. Fakat, Eyalet ve Sancak Tevcih defterlerinde bu sancağın adına yer verilmediği gibi, tabii olarak herhangi bir tayin de işlenmemiştir.

1653 tarihini taşıyan ve Sofyalı Ali Çavuş Kanunnamesi olarak bilinen mecmuada Haleb eyaleti altı sancak olarak gösterilmiştir. Bunlar Haleb, Adana, Kilis, Ma´arra, ´Üzeyr ve Balis sancakları olup, Adana sancağı yurdluk-ocaklıktır. İlhan Şahin´in neşrettiği bir risalede de aynı idari taksimat söz konusudur. Bu risale ve kanunnamede Haleb eyaletinin sancakları arasında, 1608´de eyalet olan Adana´nın da gösterilmiş olması başka bir problemi daha ortaya çıkarmaktadır. Çünkü, 1657 tarihli bir mühimme kaydında Adana beylerbeyinden bahsedildiği gibi44, 1689-90 yılına ait Türkmenlerle ilgili bir defterde de Adana eyaletinden bahsedilmektedir. Bu durumda, Adana´nın kısa bir müddet için sancak yapıldığı ihtimal dahilinde olabileceği gibi, söz konusu kanunname ve risalede yer alan sancak listesinin 1608´den önceki durumu yansıttığı da düşünülebilir.

Bu mülahazalardan sonra, Haleb eyaletinin 17. yüzyılın ikinci yansında Haleb, Kilis, Ma´arra, ´Üzeyr, Balis ve Matah olmak üzere 6 sancaktan müteşekkil olduğunu söyleyebiliriz.
18. yüzyılın ilk yarısında Haleb eyaletinin idari yapısında fazla bir değişiklik olmamıştır. Matah sancağı bu zamanda hazırlanan Sancak Tevcih Defterlerinde Haleb´in sancaklan arasında gösterilmemiş ise de 19. yüzyılın başlarında bu sancağın hala mevcut olduğu anlaşılmaktadır.

Bundan sonraki yıllarda ise Haleb´in idari yapısında sık sık ve önemli değişiklikler meydana gelmiştir. Nitekim, bu yüzyılın başlarında Haleb eyaleti Haleb, Ayntab ve Rakka sancaklarından müteşekkil iken, 1864 yılında yürürlüğe giren Vilayet Nizamnamesinden sonra yeniden yapılandırılan Haleb´in sınırları Haleb, Adana, Kozan, ´Üzeyr ve Payas, Urfa, Maraş ve Zor adlı 7 sancağı kapsayacak şekilde genişletilmiştir. Fakat, bu idari vaziyeti de uzun süreli olmamış, bir müddet sonra Adana tekrar müstakil eyalet yapıldığından 1876´da Haleb vilayeti Haleb, Urfa, Maraş ve Zor sancakları ile sınırlandırılmıştır. 1881´de ise bu defa Zor sancağı Haleb´den ayrılarak müstakil hale getirildiğinden, 19. yüzyılın sonlarında Haleb vilayeti Haleb, Maraş ve Urfa olmak üzere 3 sancak ile bunlara bağlı olan 23 kaza, 64 nahiye ve 4.541 köyden meydana gelmekteydi.

Birinci Dünya Savaşı´ndan sonra Osmanlı hakimiyetinden çıkan ve Fransız manda yönetimi altına giren Haleb, bugün Suriye devletinin sınırları içerisinde yer almakta ve bu ülkenin 14 idari bölgesinden birini teşkil etmektedir.

HALEP EYALETİNİN COĞRAFi KONUMU

17. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu´nun büyük ve önemli eyaletlerinden biri olan Haleb´in batısında Akdeniz, güneyinde Trablusşam eyaleti, kuzeyinde Maraş ve Adana eyaletleri, doğusunda da Rakka eyaletinin toprakları yer almaktaydı. Eyaletin merkezi konumunda olan Haleb sancağının ise güney doğusunda Balis, kuzeyinde Antep ve Biretü´l-Fırat, kuzey-batısında Adana, batısında ´Üzeyr, güneyinde Hama ve güneybatısında da Cebele sancakları arazileri yer alıyordu.

17. yüzyılda Haleb´in Akdeniz´e açılan en önemli kapıları, eyaletin kuzey-batısında yer alan Payas ve İskenderun limanları ile güney-batısında yer alan Lazkiye ve Trablusşam limanları idi. Ayrıca, bugünkü Hatay ili Samandağı ilçesi sınırlan içerisinde yer alan Süveyde (veya Süveydiye) iskelesi de eyaletin Akdeniz´e açılan bir başka önemli kapısıydı. Haleb şehri bu limanlar sayesinde uluslararası ticaret ağının önemli merkezlerinden biri konumuna gelmişti. Burası, sadece Akdeniz vasıtasıyla Avrupa ülkeleri ile ticari bağlantılarını sürdürmüyor, bir taraftan da eyaletin doğu sınırında yer alan Fırat Nehri vasıtasıyla Basra´ya kadar uzanan ticaret yolunun da başlıca uğrak noktasını teşkil ediyordu.

Haleb´in kuzeyinde Türkmen ve Ekrad taifelerinin yaşadığı ve daha ziyade mezraa hususiyetleri taşıyan çok geniş araziler yer almaktaydı. Bu alanda, Haleb´in nüfus bakımından birkaç haneyi geçmeyen köylere sahip olan Ravendan ve Menbiç kazaları bulunmaktaydı. 17. yüzyılda Arap aşiretlerinin baskıları ve şekavetleri neticesinde bu bölgedeki köylerin çoğu boş ve harap olduğundan aynı yüzyılın sonlarına doğru buraları yeniden şenlendirmek maksadıyla çok sayıda Türkmen iskan edilmiştir.

Eyaletin batı kesiminde ise sulak alanlara sahip olan Bakras, Gündüzlü, Dergüş ve Şuğûr kazaları ile Antakya kazası yer alıyordu. Antakya kazasının merkezi olan kadim Antakya şehri, Haleb yolu üzerinde bulunmasından ve Hıristiyanlığın kutsal şehirlerden biri sayılmasından dolayı hemen her asırda önemini muhafaza etmiştir. Antakya´nın güney-doğusunda yer alan Şuğûr kazasını önemli kılan ise Lazkiye-Haleb ve Antakya-Haleb yollan üzerinde olması ve bu yolları kesen asi Nehri üzerinde kurulmuş bir köprüye (Cisr-i Şuğûr) sahip bulunmasıdır.
Anadolu ile Suriye ve Elcezire arasındaki bağlantıyı sağlayan önemli bir geçit olan Belen de Bakras kazası dahilinde yer alıyordu. Belen kasabası Kanuni Sultan Süleyman´ın yol üzerinde inşa ettirdiği han ve imaretin vakfı olup, kasaba halkı 17. yüzyılda kendi imkanları ile besledikleri 20 menzil beygirini ulakların hizmetine sundukları gibi, Antakya´dan Payas´a gelinceye kadar yol üzerindeki derbendlerde de hizmet ederlerdi. Belenliler bu menzilcilik ve derbendcilik hizmetlerine karşılık olarak da avarız ve şair tekalif-i örfıyeden muaf tutulmuşlardı.

Yine bu bölgede yer alan ´Amik ve Gündüzlü kazaları da tarım ve hayvancılık yönünden oldukça zengin alanlardı. Batıda Amanos Dağları ve doğuda da Kürt Dağı´nın güney tepeleri ile kuşatılmış olan ´Amik Ovası´nın toprağı çok bereketli olup, Afrin ve Karasu havzalarından gelen bir çok dere sularının yayılması yüzünden sıtma hastalığının da kaynağını teşkil ederdi. Fakat, sivrisinek ve korkunç sıtmaya rağmen darı ve buğday tarlaları hemen bataklıkların bittiği yerden başlardı ve üzerinde höyüklerden başka arıza olmayan bu ovada çeltik tarımı da yapılırdı. ´Amik Ovası, yazın sığır ve manda sürülerinin, kışın da yaylacı at sürülerinin otlağı olup, ovanın en çukur olan güney-batı kısmında akar sular bir göl (Amik Gölü) teşkil ederdi ki, buna Araplar el-Buheyre, Türkler ise Akdeniz derlerdi.

Çukurova´ya giden kestirme boğaz yolunun başında bulunduğu için ulaştırma bakımından eskiden beri önemli bir yer sayılan Gündüzlü kasabası, hac kafileleri ve ticaret kervanları tarafından da kısalığından ötürü tercih edilen bir güzergah konumundaydı. Adını Avşarlar´ın Gündüzlü taifesinden alan bu kazanın güney-batısındaki Derbsak kalesi de çoğu zaman Gündüzlü Türkmenlerinin elinde bulunuyordu.

Eyaletin güneyine inildiğinde Eriha, İdlibus-Suğra, Sermin, Ma´arretü´l-Mısrin ve daha güneyde Ma´arretü´n-Numan kazaları yer almakta olup, bunlar da ticari bakımdan önemli mevkilere sahipti. Eriha ve İdlibü´s-Suğra kasabaları Lazkiye-Haleb yolu üzerinde, Ma´anatü´n-Numan kasabası da Hama-Haleb arasında yer alıyordu ve bu yerler eskiden beri Haleb´in en önemli pamuk üretim merkezleri konumunda idiler.

Haleb´in güneyindeki Matah nahiyesi Haleb´in bir sancağını teşkil ediyordu. Öteden beri bu bölgede yaşayan göçebe Arap kabileleri bir taraftan iç güvenliği tehdit ederlerken, diğer taraftan da vergilerin toplanmasında büyük zorluklar çıkartıyorlardı. Bundan dolayı, Matah bölgesi daha 16. yüzyılın son çeyreğinde müstakil sancak yapılmış ve buraya bir sancakbeyi tayin edilmişti.

Haleb´in hemen kuzeyinde yer alan ve eyaletin bir sancağını teşkil eden Kilis ve A´zaz nahiyeleri de Ekrad ve Türkmen taifelerinin yaşam alanlarını teşkil ediyordu. Hatta Türkmenler´in yerleşik hayata geçiş sürecinde bu bölgeyi yurt tutmuş olmaları sebebiyle, burası 17. yüzyılda "Kilis oturağı" olarak isimlendirilmişti.

Eyalet dahilinde yer alan en önemli dağ silsilesi Amanos Dağları (Nur Dağları)´dır. Bu dağ kuzeyde Maraş civarından başlayarak güneye doğru uzanır ve kendi doğusunda, Maraş ile Antakya arasında, oluk gibi devam eden geniş bir çukurun kenarında hemen yükselir. Batısında da Ceyhan Nehri´nin orta mecrası ile tahdit edilir ve İskenderun Körfezi´ne doğru kenarını çok yakından takip ederek, nihayet Asi Nehri munsabı ile Hınzır Burnu arasında, Akdeniz üzerinde birden sona erer. Amanos Dağları, Anadolu´nun bütün güney kenarını kaplayan ve müteaddid silsilelerden mürekkep olan, geniş manası ile, Toros dağ sisteminin bir unsuru ve Van Gölü güneyinden Akdeniz kıyısına kadar uzanan büyük dağ kavsinin en batıdaki parçasıdır. Amanosların bitiminde yer alan Belen Geçidi´nden sonra Keldağ (Casius veya Cebel-i Akra´) yer alır ve güneye doğru, Lazkiye yakınlarına kadar uzanır. Haleb eyaletinde yer alan Kara Bıyıklı, Zaviye, Has, Cebel-i Sem´an ve Cebel-i A´la gibi dağlar, bölgenin diğer önemli coğrafi unsurları olmakla birlikte, Amanos Dağları kadar büyük ve önemli değillerdir.
Haleb eyaletinde yer alan göllerin en mühim olanları ise ´Amik Gölü ile sancağın güney-doğusundaki Cebbûl Gölü idi. Ayrıca, Mudik ve Yağra isimli göller de Haleb bölgesinde yer alan diğer küçük göllerdi. Bu göllerde balıkçılık yapıldığı gibi, Cebbûl Gölü´nde önemli miktarda tuz da çıkartılıyordu.

17. Yüzyılda Halep´de Canbulatoğlu Ali Paşa İsyanı

Canbulatoğlu Ali Paşa İsyanı

17. yüzyıla gelindiğinde Osmanlı İmparatorluğu geneline hakim olan iç isyanların ve huzursuzlukların Haleb eyaletini de olumsuz yönde etkilediği görülmektedir. Bu isyanların başında da Canbulatoğlu isyanı gelmektedir. Canbulat, Kilis ve Haleb taraflarında yerleşmiş büyük bir Kürt ailesi olup, ismini Canbulat b. Kasım el-Kurd´den almıştır. Suriye´de Canbuladiye denilen bu ailenin menşei rivayete göre Eyyûbiler´e kadar çıkmaktadır.

Bu aileden olan Canbulatoğlu Hüseyin Paşa´ya Haleb beylerbeyiliği verilerek Çağala-zade Sinan Paşa maiyetinde İran seferine memur edilmişti. Çağala-zade 1605´te İranlılara mağlup olarak Van´a çekilmiş ve orduya geç gelip mağlubiyete sebep olmasından dolayı Hüseyin Paşa´yı da orada idam ettirmişti .
Bu hadise üzerine Hüseyin Paşa´nın biraderzadesi ve Haleb´deki vekili olan Ali Paşa etrafına topladığı kuvvetlerle büyük bir isyan çıkardı. Ali Paşa´nın isyan ettiği haberi hükümete ulaşınca ona Haleb eyaleti verilerek gafil avlanmaya çalışıldı ise de, amcası Hüseyin Paşa´nın intikamını almaktan vazgeçmeyen Ali Paşa, kendisine gerekli olan para ve malı tedarik edebilmek için önce Trablusşam hakimi Seyf oğlu Emir Yusufu sonra da Şam askerlerini mağlup ederek çok miktarda ganimetle Haleb´e döndü.
Canbulatoğlu Ali Paşa, bağımsızlığını ilan ettiği gibi, askerini de Osmanlı ordusu düzeninde tertip ettirdi. Onun atlı ve yaya sekbanları iki kısım olup, piyadesi yeniçeri gibi yüz altmış iki bölüğe taksim edilmişti ve her birinin çorbacısı yani bölük kumandanı ile ağalan vardı. Atlısı dahi sipahi ocağı tarzında altı bölük olup, sağ ve sol olmak üzere on sekiz bin kişiden oluşuyordu ve bunların da ağalan vardı. Öte taraftan, Canbulatoğlu kendi adına hutbe okutup para bastırmış, hatta 2 Ekim 1607 tarihinde Toskana hükümdan Arşidük Ferdinand ile bir antlaşma yaptığı gibi, diğer devletlerle de münasebete girişmeye teşebbüs etmişti.

Celalilerle yapılan mücadelelerde Kuyucu lakabını almış olan Vezir-i azam Murat Paşa, Avusturya seferinden döndükten sonra gerekli hazırlıklannı yaparak 15 Haziran 1607 tarihinde şark seferine çıktı. Onun asıl hedefi Canbulatoğlu olduğu için, yolu üzerindeki yerlerde güvenliği sağlayabilmek maksadıyla gerekli tertibatı altıktan sonra Haleb taraflanna geldi. Bakras derbendine yaklaşıldığında Ali Paşa´nın 20 bin süvari ve 20 bin piyade ile yolu kapadığı haberinin alınması üzerine başka istikametten geçilerek Maraş havalisindeki Güvercinlik sahrasına konuldu. Burada Maraş beylerbeyi Deli Zülfikar Paşa´nın da askerleriyle birlikte orduya katılmasından sonra Derme sahrasına gelindi. Bu sırada Ali Paşa da 40 bin kişiden oluşan kuvvetiyle gelip Oruç Ovası´na yerleşti. Nihayet, iki taraf arasında 24 Ekim 1607 tarihinde kanlı bir muharebe meydana geldi ve Ali Paşa mağlup olarak önce doğduğu yer olan Kilis´e sonra da Haleb´e kaçtı. Fakat, Haleb halkı Ali Paşa´ya ve Haleb´de kalmış olan yandaşlanna ağır hakaretler yağdırarak onların bir kısmın öldürdüler, bir kısmını da kaleye sığınmaya mecbur bıraktılar. Neticede, Canbulatoğlu gizlice Haleb´den kaçmak zorunda kaldı. Canbulatoğlu´nun Osmanlı ordusu ile yaptığı savaşta yanında akrabalari olan Ma´n oğlu Fahreddin´ın kabilesi ve dürzi askerleri de yer almıştı. Mağlubiyetten sonra Fahreddin önce çöle kaçmış, sonra da Şakif kalesinde karar kılmıştır. Haleb´e gelen Murad Paşa kaleye sığınmış olan Canbulatoğlu´nun bölükbaşılarına aman vererek onların kaleden çıkmasını sağladıktan sonra sekbanları katlettirdi. Bu hadiseden sonra Haleb eyaletinin yönetimi Dişlenk Hüseyin Paşa ya verildi ve Murad Paşa kışı Haleb´de geçirmeye karar verdi.

Canbulatoğlu ise kendisine sığınacak emin bir yer bulamayınca Eskişehir yakınlarına kadar geldi ve affedilmesi için amcası Haydar Bey´i İstanbul´a aracı olarak gönderdi. Fakat, Bursa yakınma geldiğinde kendisi gibi asilerden olan Kalenderoğlu onu yanma davet ederek birlikte hareket etmeyi teklif etti. Ali Paşa yeni bir maceraya atılmaktan korktuğu için, İstanbul´a gitmek maksadıyla gizlice onun yanından ayrıldı. Daha sonra padişah huzuruna çıkarak kendisini affettirmeyi başaran Ali Paşa´ya Temişvar beylerbeyiliği ihsan olunarak serhadde gönderildi. Fakat, Ali Paşa burada da rahat durmadı. Zulüm ve baskılarından dolayı halkın ve askerlerin kendisinden şikayetçi olmaları üzerine katledilmekten korkarak Belgrat´ta olan Kadı-zade Ali Paşa´nın yanına sığındı. Ancak yakalanarak hapsedildi ve Vezir-i azam Murad Paşa´nın emriyle orada katledildi. Böylece, devletin başına büyük dertler açan ve uzun süre huzursuzluğa sebep olan Ali Paşa´nın ortadan kaldırılmasıyla Haleb´de bu çeşit hadiseler de bir müddet için sona ermiş oldu.

Bu olaydan sonra Canbulatoğlu aşireti ikiye bölündü. Sayıca az olan kol, daha sonra Dürzi Canbulat ailesi olarak yeniden ortaya çıkacakları Lübnan´a gitti. Ailenin diğer kısmı, bugünkü Türkiye-Suriye sınırının iki tarafında yer alan Kürt dağında kaldı ve orada özellikle 18. yüzyıl boyunca Kilis´in siyasetini belirleyen yerel güç oldular.

 

Halep´in Osmanlı Hakimiyetine Geçişi

Osmanlılarla Mısır, Suriye, Elcezire, Güney-Anadolu ve Hicaz´a sahip olan Memlüklu sultanları arasındaki münasebetler 14. yüzyılın ikinci yansından itibaren dostane bir şekilde başlamıştı. O tarihlerde küçük bir beylik olan Osmanlılar´ın Rumeli´deki başarılan ve İslam sınırlarını genişletmeleri Memlüklu devleti tarafından memnunlukla takip olunuyor ve her fırsattan istifade edilerek İslam alemindeki konumları sebebiyle Memlüklu sultanları ile muhabereye devam ediliyordu.

Fakat, Memlüklular´ın Malatya valisi Mintaş´ın isyanı üzerine Sivas hükümdarı Kadı Burhaneddin´i geçen Malatya´nın, Burhaneddin´den sonra Yıldırım Bayezid tarafından alınması, Osmanlı-Memlüklu münasebetlerinin ilk defa bozulmasına sebep oldu. İki taraf arasında bir süre devam eden soğukluk, herhangi bir çatışmaya yol açmadan, Çelebi Mehmed tarafından giderildi. Çelebi Mehmed ve II. Murad´ın padişahlıkları devrinde devam eden bu dostane münasebetler, Hicaz su yolları ve Dulkadir toprakları meseleleri yüzünden Fatih devrinde yeniden bozuldu.
Fatih, hacıların şikayetleri üzerine, hacılar için büyük sıkıntılara sebep olan su yollarını tamir ettirmek üzere birtakım ustaları görevlendirdiği gibi Mısır naib ve hakimlerine de bunlara yardım etmeleri hususunda mektuplar yolladı. Fatih´in bu davranışını içişlerine bir müdahale ve kendilerine karşı yapılmış bir hakaret olarak değerlendiren Memlük sultanı, teklifi geri çevirdi68. Öte yandan, Osmanlılarla anlaşmazlık halinde bulunan Karamanoğlu Pir Ahmed, Memlüklu sultanına elçi ve mektup göndererek, Fatih´in su yollan bahanesiyle Mekke sultanına yüklerle flori gönderdiğini ve onu Mısır´a karşı isyana teşvik ettiğini yazması, bu rahatsızlığı daha da arttırdı.

Bununla beraber, öteden beri Osmanlılarla Memlüklular arasında bir anlaşmazlık konusu olan Dulkadir toprakları meselesi de gün geçtikçe kritik bir hal alıyordu. Fatih´in bu beyliğin topraklarını ele geçirmek istemesi, iki devlet arasındaki ilişkileri iyice gerginleştirdi. Artık Osmanlı padişahının Mısır´a yürüyeceğinden endişe etmeye başlayan Kayıtbay, savaş için gerekli hazırlıkları yapmaya başladı. Fatih, takriben 500 gemi ve pek çok asker tedarik ederek 29 Nisan 1481´de, hasta olmasına rağmen, Üsküdar´a geçti. Doğuya doğru hareket eden Osmanlı padişahı, Gebze yakınlarına geldiği vakit hastalığının artması sebebiyle 3 Mart 1481´de öldü. Onun nereye gittiği kesin olarak bilinmemekle birlikte, seferin Mısır üzerine olacağı kuvvetle muhtemeldir.

Fatih Sultan Mehmed´in ölümünden sonra yerine geçen oğlu II. Bayezid döneminde de Osmanlı-Memlüklu münasebetleri gerginleşmeye devam etti. Memlüklu Sultanı, Fatih´in ölümünden dolayı taziyede bulunmamış ve Bayezid´in cülüsunu da tebrik etmemişti. Ayrıca, Osmanlı tahtı için Bayezid ile mücadele eden kardeşi Cem Sultanı ona karşı desteklemeleri ve Dulkadir meselesinin devam etmesi, her iki taraf arasında savaşı kaçınılmaz kılmıştı. Nihayet 1485 yılında başlayan ve 1490 yılına kadar beş sene devam eden Osmanlı-Memlüklu savaşları Osmanlı kuvvetlerinin mağlubiyeti ile sonuçlandı ve 1490´da yapılan bir antlaşmayla sağlanan barış dönemi Yavuz Sultan Selim´in saltanatına kadar devam etti.
Safevi hükümdarı Şah İsmail ´i Çaldıran da ağır bir mağlubiyete uğratan Yavuz Sultan Selim, Memlüklu meselesini de kesin bir sonuca bağlamak istiyordu. Öte taraftan Ümit Burnu´nun keşfinden sonra Hint Okyanusu´nda ve Kızıl Deniz sahillerinde etkili olmayan başlayan Portekizliler´in faaliyetleri, Memlüklular´ı olduğu kadar Osmanlılar´ı da rahatsız ediyordu. Hint Okyanusu´nda giderek büyüyen ve Hicaz´daki kutsal şehirleri (Mekke ve Medine) tehdit eden Portekiz tehlikesine karşı tarafsız kalamayan II. Bayezid ve ondan sonra Yavuz Sultan Selim bu hususta Memlüklular´a yardımda dahi bulunmuşlardı. Fakat, Memlüklular´ın Portekizlilere karşı yeterince etkili olamaması, Osmanlılar´ın Mısır´ı alıp Kızıldeniz´de emniyeti sağlamak istemelerini artık kaçınılmaz bir vazife haline getirmiştir. Bu niyetini gizli tutmak isteyen Yavuz Sultan Selim yapacağı harekatını İran üzerine tevcih edecekmiş gibi gösteriyor, Memlüklu Sultanı Kansu Gavn ye hürmetkarane mektup ile birlikte kıymetli hediyeler de göndererek onu gafil avlamak istiyordu. Memlüklu sultanı, Selim´in gönderdiği namelerden memnun olmakla beraber her ihtimale karşı o da mukabil tedbirler alıyordu.

Safevilerle Memlüklular´ın ittifaklarının kendilerini zor bir duruma düşüreceğini iyi bilen Osmanlı padişahı, Memlüklu sultanını iğfal için gönderdiği mektuplardan başka, halifeye ve nüfuzlu Memlüklu beylerine de en kıymetli hediyeler göndererek onları da avlamış ve Safevilerle Memlüklular arasındaki ittifak gayretlerini boşa çıkartmıştır.
Yavuz Sultan Selim, kışı Edirne´de geçirdikten sonra 1516 yılı ilkbaharında Vezir-i azam Sinan Paşa´´yı kırk bin kişilik bir kuvvetle Maraş üzerinden Fırat tarafına şevketti. Bu sefer, görünüşte Safeviler üzerine yapılıyordu ve bu hususa dair Gavri´ye de bir mektup yazılmıştı. Sinan Paşa, Kayseri´de toplanan kuvvetleri de alarak Maraş ve Malatya üzerinden Diyarbakır´a doğru gidecek ve yolda bir engelleme ile karşılaşırsa durumu derhal padişaha bildirecekti.
Sinan Paşa, Fırat´ı geçip Diyarbakır´a gitmeye memur olduğunu sınırdaki Memlüklu beylerine bildirdi ve Fırat´ı geçmek üzere müsaade istedi. Suriye sınırına kuvvet göndermiş olan Memlüklu kumandanları Sinan Paşa´nın teklifini sert bir dille reddettiler. Sinan Paşa´nın Memlüklu sınırlarına gelmesi üzerine Kansu Gavri de 50 bin kişilik bir kuvvetle Şam´a gelmiş ve Mısır´da yerine kardeşinin oğlu Tomanbay´ı bırakmıştı.

Sinan Paşa bütün vaziyeti padişaha arzetti. Zaten Memlüklular´a savaş açmak için fırsat kollayan Osmanlı hükümdarı, durumu ulema ve devlet adamlarıyla müşavere ettikten sonra, Kansu Gavri´nin Şah İsmail ile ittifak yapmasını vesile yaparak Memlüklularla savaşa karar verdi.

Varılmış olan kararı ve kendisinin hemen yola çıkacağını Vezir-i azam Sinan Paşa´ya bildiren Padişah, gerçek maksadının Memlüklular tarafından hala bilinmediğini kabul ederek, seferin İran için olduğunu duyulmaya devam etti ve bu maksatla Rumeli Kadıaskeri Zeyrekzade Molla Rükniddin ile Karaca Paşa´yı elçilikle Memlüklu sultanına gönderdi. 4 Haziran 1516´da yola çıkan bu zatlar Gavri´ye birçok hediye ile birlikte, padişahın bir mektubunu da götürdüler. Bu arada oğlu Süleyman kendisine vekalet etmek üzere Edirne´de bırakan ve Piri Paşa´yı da İstanbul muhafızlığına tayin eden Padişah, 5 Haziran 1516´da İstanbul´dan Üsküdar´a geçti.

Padişahın Elbistan´a varmasından biraz önce yani 11 Temmuz 1516´da Haleb´e gelmiş olan Gavri, Osmanlı elçileri ile burada görüştü. Elçiler, önce iyi karşılayan Gavri, Dulkadiroğulları´na ait yerlerin işgalinden dolayı müteessir olarak onlara ağır sözler söyledikten sonra hapsetti. Fakat, Osmanlı ordusunun yaklaştığı haberi üzerine Gavri, bu elçileri serbest bırakarak hediyelerle beraber geri gönderdiği gibi kendisi de, barış yapmak amacıyla, Moğolbay Devadar ismindeki bir emirini elçilikle görevlendirdi.
Osmanlı elçileri padişah Bucakdere´de iken orduya yetiştiler ve başlarından geçenleri anlattılar. Bu duruma çok sinirlenen Yavüz, Gayri´nin elçilikle gönderdiği Moğolbay´ı derhal zincire vurdurarak öldürülmesini emretti. Ancak vezirlerin araya girmesiyle Moğolbay ölümden kurtulabildi. Fakat, padişah, Memlüklu elçisinin saç ve sakalını tıraş ettirdikten som a onu bir topal eşeğe bindirerek geri gönderdi ve bu elçi vasıtasıyla Gavri´ye gönderdiği haberde kendisinin savaş meydanında karşısına çıkmasını istedi.

Osmanlı ordusu Antep´e yaklaştığında Memlüklular´ın Antep valisi Yunus Bey Osmanlı padişahına itaatini arzederek Haleb´e kadar Osmanlı ordusuna rehberlik etti. Bu sırada Kansu Gavri de, yanında halife de olduğu halde, bütün ordusuyla Haleb´den çıkarak Merc-i Dabık´a. geldi ve karargahını orada kurdu. Nihayet, beklenen savaş 24 Ağustos 1516´da başladı. Osmanlı ordusunun sağ kolunda Anadolu beylerbeyi Zeynel Paşa, sol kolunda Rumeli beylerbeyi Küçük Sinan Paşa ve merkezde Padişah ile topçular bulunuyordu. Memlüklular´ın ise, sağ kolunda Haleb naibi Hayır Bey, sol kolunda Şam naibi Sibay ve merkezinde de Sultan Gavri yer alıyordu.

Savaşın başlaması ile birlikte önce Memlüklular´ın sağ kol kumandanı Hayır Bey bozulup Haleb´e ve oradan da Şam´a doğru kaçtı. Memlüklu ordusu beş altı saat gibi kısa bir zaman içinde perişan edildi. Gavri, Silahtar Emir Timur´un ikazı üzerine Haleb´e kaçmak istedi ise de üzüntüden nüzül isabet ederek öldü. Bu zaferi müteakip Osmanlı kuvvetleri Haleb, Hama, Hums ve Şam´ı süratle ele geçirdiler.

28 Ağustos 1516´da Haleb´e gelen Yavuz Sultan Selim´i Halebliler şehir dışında karşılayarak ona itaat ve bağlılıklarını arzettiler ve şehirlerinin yağma edilmemesini rica ettiler. Otağını Haleb´in karşısında bulunan Gökmeydan´da kuran Padişah, burada Haleb´in anahtarlarını teslim aldıktan sonra onların ricasını kabul ederek şehrin yağmalanmaması için gerekli tedbirlerin alınmasını sağladı.

Bundan sonra, Haleb´in idaresini Karaca Paşa´ya, defterdarlığını Abdullah Paşa-zade Abdulkerim Çelebi´ye ve kadılığını da Çölmekçizade Kemal Çelebi´ ye tevcih buyuran Yavuz Sultan Selim91, ertesi yıl Tomanbay idaresindeki Memlüklu ordusunu Ridaniye´de ikinci kez mağlup ederek bu devletin bütün topraklarını ele geçirdiği gibi, Memlüklu devletini de ortadan kaldırmış oldu.

Osmanlı Hakimiyetinde Haleb

Haleb, Osmanlı hakimiyetine geçtikten kısa bir müddet sonra Şam beylerbeyiliğine bağlı bir sancak olarak teşkilatlandırıldı. 1520 yılında Yavuz Sultan Selim´in ölümünü ve oğlu I. Süleyman´ın (Kanuni) tahta geçmesini fırsat bilen Şam beylerbeyi Canbirdi Gazali, istiklal davasıyla harekete geçince bölgedeki istikrar da bozuldu. Gazali´nin maksadı önce Şam ve civarını ele geçirmek, ardından da hakimiyetini Mısır´a kadar uzatıp Memlük sultanlığını tekrar canlandırmaktı.

Bu arada etrafına Osmanlı idaresinden memnun olmayan Memlük beylerini ve Araplar´ı toplayarak bir ordu kuran Gazali, Rodos şövalyelerinden aldığı destekle Beyrut ve Trablusşam gibi kıyı şeridindeki yerleri ele geçirdikten sonra 1 Kasım 1520´de Haleb´i de kuşattı. İsyan haberinin merkeze ulaşması üzerine, Osmanlı hükümdarı, üçüncü vezir Ferhad Paşa ile Anadolu, Karaman ve Sivas eyaletleri timarlı sipahilerini ve kapıkulu efradından 4 bin yeniçeriyi Gazali´ye karşı gönderdi ve Dükadır beyi Şehsuvar oğlu Ali Bey´i de yardıma memur etti.
Ferhad Paşa bölgeye ulaşmadan önce harekete geçen Şehsuvar oğlu Ali Bey, 1 Şubat 1521 de Gazali´yi bozup Haleb´i kurtardıktan sonra, Haleb sancakbeyi Ahmed Bey ile birlik olup onu ikinci bir muharebede tekrar mağlup etti ve bunu müteakip yetişen Ferhad Paşa kuvvetleri de beraber olmak üzere son bir çarpışmada yine mağlup edilen Gazali´nin başı kesilerek İstanbul´a yollandı. Bu hadiseden sonra Şam beylerbeyiliğine Aya5 Paşa getirilirken, Kudüs, Gazze ve Safed sancakları da ifraz edilerek her birine sancakbeyi tayin edildi.
Gazali isyanından sonraki dönemde, Haleb Osmanlı yönetimi sayesinde büyük bir istikrara kavuştu. Bağdat´ın alınması ve Hint Deniz Seferleri sayesinde doğu ticaret yollarının daha faal bir hale getirilmesi Haleb ticaretinin de zenginleşmesine sebep oldu. Bu sayede Haleb şehrinde sanayi ve ticarette önemli gelişmeler meydana gelirken yapılan yeni tesisler sayesinde şehrin fiziki görünümünde de önemli değişiklikler oldu.
Bu zamanda Lazkiye ve Trablusşam, Haleb ve Fırat yolu aracılığıyla, Doğu ile çok geniş ticari ilişkilerde bulunuyordu ve Batı tacirleri baharat ve diğer kıymetli maddeleri almak için hep bu limanlara geliyorlardı.

Coğrafi Keşifler neticesinde ticaret yollarının Akdeniz´den Okyanus´a kaymış olması bile, 16. yüzyılın sonlarına kadar Haleb pazarlarını fazla etkileyememişti. Bilakis, bu yüzyılın sonlarına doğru, İran ipeği yanında Hürmüz ve Basra yolu ile gelen Hint malları ve bu arada pamuklu dokumalar ithalatı sayesinde Haleb´de ticaret daha da gelişmişti. Fakat, Haleb ticaretinde yaşanan bu gelişmenin 16. yüzyılın sonlarına doğru önemli oranda durduğu anlaşılmaktadır. Bu durgunluğun en mühim sebebi ise 15821583 yıllarında Doğu Akdeniz ticaretinde yaşanan bunalımdır. Ayrıca, 12 yıl kadar süren Osmanlı-İran savaşlarının (1584-1590) da bu ticaretin yavaşlamasında çok önemli bir rolü olmuştur. Nitekim, 1582 yılında Haleb´den gönderilen bir mektupta artık iş hacminin darıldığından ve sonuca varan işlerin de felaket durumda olduğundan söz edilmekte; hatta bir başka mektupta 1583´te tüccarların artık kar etmek yerine zararla geri döndüklerinden bahsedilmektedir. Bu felaket durum sadece Haleb için değil aynı zamanda Doğu Akdeniz´deki Mısır limanları için de söz konusudur. Haleb ticaretinde yaşanan bu durgunluk, Türk-İran ve Türk-Portekiz savaşlarının sona ermesi neticesinde, ancak 1590´lardan itibaren düzelmeye başlamıştır.

Haleb´de özellikle 16. yüzyılın ikinci yansında görülen baş döndürücü gelişmeye paralel olarak, şehirde ardarda dört büyük külliye yapılmış ve bu sayede şehir (Medine) alanı yarım yüz yıl içerisinde iki katına çıkmıştır.

Bu yapılardan ilki, 1544 yılında Haleb valilerindeni Hüsrev Pcşa´nın yaptırdığı imaret olup, burası camii ile birlikte 4 veya 5 hektarlık bir alanı kaplamakta ve iş hanları ile pek çok dükkanı ihtiva etmekteydi. İkinci önemli yapı ise, 1555´te Adiliye Camii etrafında yaptırılmış olan Dıkakinzade Mehmed Paşa külliyesi idi. Bu külliye 4 çarşı ve üç büyük hanı (bunlardan biri olan el-Ulabiyye 5.550 m2´lik alanıyla Haleb´in en geniş hanlarından biri idi) içeriyordu ki, külliyenin toplam alanı üç hektardı. Üçüncü önemli yapı; 1574´de yapılan İbrahim Han-zade Mehmed Paşa külliyesi olup, Gümrük Hanı´nı ve içinde 344 dükkan bulunan iki çarşıyı ihtiva ediyordu ve bu külliyenin toplam alanı da 8 bin metrekare idi. Haleb´de 16. yüzyılda yapılan son önemli eser ise 1583´te yaptırılmış olan ve bir cami ile iki çarşı ve bir kaysariyeyi barındıran Behram Paşa külliyesidir.

Bu yeni yapıların hepsi, eskiden Memlüklar tarafından yapılanlarla birlikte, şehrin ticari kalbinde yer alıyordu. Bu ticari çekirdek, hepsi bitişik bir çatının altında yer alan, dükkanlar, atölyeler, camiler, hamarrar ve kervansaraylarla dolu, birbirine bağlı sokaklarıyla bir kilometre karenin üzerinde bir alandan oluşuyordu. Kenti ziyaret eden herkes Haleb çarşısı karşısında şaşkınlık ve hayranlık duyuyor, onu sadece İstanbul´u! ünlü Kapalı Çarşısının geçebileceğini düşünüyordu.

16. yüzyılda Haleb´in ticari açıdan önemini kavrayan sadece Osmanlılar değildi. Venedikliler 1545´te Şam´dan Trablusşam´a naklettikleri konsoloslarını 1548´de Haleb´e gönderdiler. Bu hareket, Doğu Hint Adaları´ndan gelen karabiber ve diğer baharatların Şam´ı öne çıkaran Kızıldeniz geçişinden ziyade, artık Basra Körfezi-Fırat Nehri rotasını izlediğini göstermektedir. Ayrıca, ipek ticareti de Haleb pazarlarının cazibesini arttıran başka önemli bir faktördü. Avrupalılar için özellikle Hazar Denizi kıyısındaki Gilan bölgesinden gelen ipek çok değerli olmakla birlikte, Anadolu´nun uzak bölgelerinden gelen yerel üretim ipeği de aranan mallar arasında yer almaktaydı. Yerel dokumacılar İran ipeği için Avrupalı tüccarla rekabete girmek yerine Bursa ve Tokat ipeğini tercih ediyorlardı. Halebli dokumacıların Anadolu´dan gelen ipeğe yüksek fiyatlar ödemesi İstanbul ve Bursa gibi imparatorluğun diğer ipek dokuma merkezlerinde sık sık malzeme sorunu yaşanmasına sebep oluyordu. Ayrıca, Kuzeybatı Avrupa´da yerel tekstil üretiminin 16. yüzyıldan itibaren artış göstermesi Avrupa´da ipek talebini yükseltti ve bundan dolayı Haleb ipek pazarı bu zamanda daha da çekici bir hale geldi.

Haleb şehri, baharat ve ipek ticaretinden başka, deri, kumaş ve sabun sanayiinde de imparatorluk içerisinde önemli bir mevkiye sahipti. Nitekim, 19. yüzyıl seyyahlarından olan Barbie du Bocage Haleb´de yedi sabunhane olduğundan bahsetmektedir ki imal edilen sabunlar "Sabun Çarşısı"nda pazarlanıyordu ve başta İstanbul olmak üzere imparatorluğun başka bölgelerine de ihraç ediliyordu. Ayrıca Tavernier de Haleb´de ipekli kumaşlar, keçikılı şallar ve dericilikte kullanılan palamutun yanı sıra sabun ve diğer mallar ticaretinin çok yoğun olarak yapıldığını ve bu malların dünyanın her tarafına sevk edildiğini, buna bağlı olarak da şehirde çok sayıda Fransız, İtalyan, İngiliz ve Hollandalı tacirler ile bu milletlerin menfaatlerini koruyan konsoloslarının olduğunu söylemektedir.

Öte taraftan, Osmanlı iktisadi hayatında ve bölge güvendiğinin sağlanmasında önemli bir rol üslenmiş olan Haleb´in 16. yüzyılın ortalarında bir eyalet olarak teşkilatlandınldığı da görülmektedir. Kanuni Sultan Süleyman, İran seferi sırasında Haleb´e geldiğinde, Sadrazam Rüstem Paşa´nın da tavsiyesi üzerine, Haleb´in eyalet merkezi yapılmasına ve buraya bir beylerbeyi tayin edilerek bölgede göçebe Arapların sebep olduğu fesat ve zulmün önlenmesine karar verilmiştir. Bunun için de o zaman Malatya sancakbeyliği görevinde bulunan Osman Bey 18 Muharrem 956 (16 Şubat 1549) tarihinde Haleb eyaletinin ilk beylerbeyi olarak tayin edilmiştir. Hatta, yine bu maksatla Haleb´in güneyindeki Ma´arra (Ma´arratü´n-Nu´ınan) müstakil sancak yapılarak buraya da bir sancakbeyi tayin edilmiştir.

Haleb beylerbeyiliğinin teşkilinden sonra düzenlenmiş olan ilk sancak tevcih defterinde, 1550 yılında, Osman Paşa yönetimindeki Haleb beylerbeyiliğinin (Vilayet-i Haleb) Adana, A´zaz ve Kilis, Balis, Birecik, Haleb, Hama, Hums, Ma´arra ve Selemiye olmak üzere 9 sancaktan meydana geldiği görülmektedir. Fakat, bundan sonraki yıllarda yeni sancakların da teşkil edilmesi sebebiyle eyaletin sancak sayısında önemli değişiklikler meydana gelmiştir. Nitekim, 1576-1584 yılları arasında Haleb beylerbeyiliği Adana, Antakya, Balis, Birecik, Cebele, Ekrad ve Kilis, Haleb (Paşa sancağı), Hama, Ma´arra, Matah, Selemiye, Suhne ve Tayyibe, Surüc, Türkman-ı Haleb ve ´Üzeyr olmak üzere 15 sancaktan meydana geliyordu.

Haleb´in Akdeniz´e kıyısı olmadığından şehrin buraya açılan en önemli kapısı önceleri Trablusşam limanı idi. Fakat, bu limanın Haleb´den uzak olması (eşek veya deveyle 8 gün) ve yöneticilerinden kaynaklanan olumsuzluklar Avrupalıları pek hissettirmeden gemilerini demirlemek için İskenderun´daki körfezi kullanmaya teşvik etti. Sahilinin sivrisineklerle dolu bir bataklık olmasına rağmen, körfeze Haleb´den katırla yolculuk sadece 3 veya 4 gün sürüyordu. Ayrıca, yol güzergahında bulunan Antakya şehri de konaklamak için oldukça uygundu ve yağmacılara karşı koruma sağlıyordu. İskenderun´un sahip olduğu diğer bir avantaj da doğrudan Haleb valilerinin yönetim bölgesi içinde olmasıydı. Hükümetin aksi yöndeki emirlerine rağmen, bu valiler Avrupalıların mallarını körfezde boşaltmalarına göz yumuyorlardı. Böylece Avrupa´dan yapılan ithalattan İskenderun ve Haleb´de olmak üzere iki kez gümrük vergisi alabiliyorlardı. 1590 civarlarında Avrupalılar Haleb´le yaptıkları ticarette liman olarak neredeyse sadece İskenderun´u kullanıyorlardı. Fakat, burada bir gümrük merkezinin kurulabilmesi 1593´te mümkün olabildi ve bundan zarar gören Trablusşam yöneticilerinin şikayetleri sebebiyle, İskenderun´daki gümrük merkezi birkaç defa kapatılma tehlikesiyle karşı kasrşıya kaldı. Ancak, Avrupalıların baskıları neticesinde bu gümrük merkezi 1612´de yeniden çalışmaya başladı.

Haleb şehri 17. yüzyılda da iktisadi ve fiziki açılardan büyümeye devam etti. Nitekim, Haleb valilerinden İpşir Paşa tarafından 1653-1654´e doğru şehirde büyük bir külliye inşa edildi. Kuzey varoşunun içinde, Hıristiyan Cüdeyde mahallesinin sınırında 0,6 hektarlık açık bir alan üzerinde kurulan bu külliye bir küçük cami, bir han, üç kaysariye, bir kumaş boyama atölyesi, bir kahvehane ve bir sebil ile dükkanları ihtiva ediyordu. Şehircilik açısından bu külliyenin yapımı, kuzey varoşundaki bu kesimin gelişimini düzenli bir hale getirdi ve varoşun en dış uzantılarındaki konut alanlarına yokluğunu hissettikleri önemli bir iktisadi faaliyet merkezini sağladı. Bundan başka, 1681´de, daha sonra başvezir olacak olan Vali Kara Mustafa Paşa Haleblilerin sonradan onun onuruna Hanü´l-Vezir olarak adlandırdıkları bir kervansaray vakfetti. Merkez çarşının dışında yer alan bu kervansaray, özellikle İran´dan gelen tüccara hizmet vermesi için kurulmuştu. Burası, çoğu kişi tarafından Haleb´deki Osmanlı sivil mimarisinin en güzel örneği olarak kabul edilmektedir.

Öte taraftan, 17. yüzyıla girildiğinde Haleb´in refahını tehdit eden iki önemli olay meydana geldi. Bunlardan birincisi Kürt aşireti reisi Canbulatoğlu Ali´nin isyanı olup, bu olay aşağıda ayrı başlık altında incelenecektir. Haleb´i tehdit eden ikinci önemli hadise ise İran Şahı Abbas´ın Osmanlı devleti için büyük önem arzeden ipek gelirinden onu mahrum etmek istemesidir. Şah Abbas Osmanlılarla olan rekabetinde İran ipeğini de bir silah olarak kullanmak istiyor ve bu maksatla ipek ticareti rotasını başka yöne kaydırmaya çalışıyordu. Abbas, kendi hükümetlerinden Akdeniz için değil de Basra Körfezi için ticari imtiyaz almış olan İngiliz East India Şirketi ve Felemenk VOC (Vereenidge Oost-Indische Compagnie) gibi Avrupalı şirketlerce de teşvik ediliyordu. Bu şirketlerin hissedarları, İran ipek ticaretinin Hint Okyanusu ticaret alanının bir parçası olmasında yarar gördüklerinden bu ticaretin Akdeniz´den Basra Körfezi´ne yönelmesini istiyorlardı. Onların bu çabalarına İngiliz Levant Şirketi ve Felemenk Directie van den Levantschen Handel en de Navigatie op de Middellandsche Zee gibi küçük şirketlerin karşı çıkmasına rağmen 1619´dan Şah Abbas´ın öldüğü 1629 yılına kadar olan on yıllık zaman diliminde İran ipeğinin çok az bir kısmı Haleb´e ulaşabildi. Haleb´deki ipek ticareti dramatik bir biçimde azalınca Avrupalılar kentteki ticari faaliyetlerini sona erdirmeyi dahi düşündüler. Özellikle Fransızlar İran ipeği yerine Lübnan ham ipeğini kullanmayı düşündüklerinden birçok Fransız ticari kuruluşu, acentelerini, hedefledikleri kaynağa daha yakın olmak için Sayda ve Trablusşam´a taşıdılar. Hemen hemen sadece İngilizler sabırla Haleb´de kalmaya devam ettiler. Fakat, Şah Abbas´ın ölümüyle birlikte, büyük ölçüde İranlı tüccarların isteği doğrultusunda, ticaret eski kanallarından akmaya başladı ve Haleb yeniden İran ipeğinin en önemli pazarı haline geldi.